az tabagheye 27 be baad

از طبقه 27به بعد طبقه بیست .1 آقا محمد بید آبادى گیالنى اصفهانى .سال1197 و هفتم .2 مال مهدى نراقى کاشانى. .3 میرزا ابو القاسم حسینى خاتون آبادى معروف به«مدرس». 1203 .4 مال محراب گیالنى 1197  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و هفتم . 1آقا محمد بيد آبادى گيالنى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه مال صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشههاى او در ميان فضال خصوصا آنان كه سلسله شاگردىشان به خود وى مىرسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبه داشته است،خصوصا در نحلهاى كه از ميرفندرسكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مىدانيم-و خود مال صدرا نيز بازگو مىكند-مال صدرا در زمان خودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طالب عادى زندگى مىكرده ( )46در صورتى كه مال رجبعلى تبريزى(مثال)كه تقريبا معاصر اوست در مرحلهاى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديدارش مىشتافتهاند.انديشههاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كامال ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است. وى مطابق نقل روضات مردى فوق العاده زاهد،متقى،با گذشت،ايثارگر،ساده زيستبوده است.آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتب خود از او به عنوان يك عارف سالك ياد مىكند.او واقعا مردى اخالقى و مهذب بلكه سالك بوده است.در سال 1352شمسى دو رساله كوچك از وى در«سير و سلوك»به زبان فارسى وسيله آقاى مدرسى طباطبايى از افاضل قم ،ضميمه مجله«وحيد»چاپ شد.روح اخالقى و عرفانى بيد آبادى موجب اعراض او از توجه به صاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مىآوردند و او اعراض مىكرد. بيد آبادى شاگردان بسيارى پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد خواهيم كرد،و در سال 1197درگذشت (. )47 . 2مال مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش مال احمد نراقى از بزرگان علماى اسالم به شمار مىروند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كردهاند ( )48و خود وى شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده است (. )49 . 3ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به«مدرس».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (. )50شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده ( )51و در سال1203 درگذشته است. . 4مال محراب گيالنى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة االدب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است ( )52ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (. )53 بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه )1114مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان مال محراب بوده است.مال محراب در سال 1197درگذشته است (. )54 آقا محمد بیدآبادی گیالنی ()1197  ‏ ‏ ‏ . 1آقا محمد بيد آبادى گيالنى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه مال صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشههاى او در ميان فضال خصوصا آنان كه سلسله شاگردىشان به خود وى مىرسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبssه داشssته اسssت،خصوصssا در نحلهاى كه از ميرفندرسكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مىدانيم-و خود مال صدرا نssيز بssازگو مىكنssد-مال صssدرا در زمssان خssودش شssهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طالب عssادى زنssدگى مىكssرده ( )46در صssورتى كssه مال رجبعلى تبريزى(مثال)كه تقريبا معاصر اوست در مرحلهاى از احترام بssود كsه شsاه و وزرا به ديدارش مىشتافتهاند.انديشههاى صدرا تدريجا شssناخته شssد و رو آمssد.ظاهرا آن دهانssه فرهنssگ كssه اين آب جssارى زيssر زميssنى از آنجssا كssامال ظssاهر شssد و بssر همssه پديssدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است. وى مطابق نقل روضات مردى فوق العاده زاهد،متقى،با گذشت،ايثارگر،ساده زيسssتبوده است.آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتب خود از او به عنssوان يssك عssارف سssالك يssاد مىكند.او واقعا مردى اخالقى و مهذب بلكه سالك بوده است.در سال 1352شمسssى دو رساله كوچك از وى در«سير و سلوك»به زبان فارسى وسيله آقssاى مدرسssى طباطبssايى از افاضل قم ،ضميمه مجله«وحيد»چssاپ شssد.روح اخالقى و عرفssانى بيssد آبssادى مssوجب اعراض او از توجه به صاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مىآوردند و او اعراض مىكرد. بيد آبادى شاگردان بسيارى پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد خواهيم كرد،و در سال 1197درگذشت (. )47 احیاکننده و نشردهنده فلسفه مالصدرا ‏ ‏ . 1آقا محمد بيد آبادى گيالنى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه مال صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چنssد افكssار و انديشههاى او در ميان فضال خصوصا آنان كه سلسله شاگردىشssان بssه خssود وى مىرسيده مطرح بوده است،ولى ظssاهرا هنssوز مssوج افكssار پيشssينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبssه داشssته اسssت،خصوصssا در نحلهاى كssه از ميرفندرسكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مىدانيم-و خود مال صدرا نيز بازگو مىكند-مال صدرا در زمssان خssودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طالب عssادى زنssدگى مىكssرده ( )46در صssورتى كssه مال رجبعلى تssبريزى(مثال)كssه تقريبssا معاصssر اوسssت در مرحلهاى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديssدارش مىشتافتهاند.انديشssههاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كامال ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمssد بيد آبادى است.  رساله در سیر و سلوک رساله «مبدأ و معاد» مالمحمد مهدی نراقی ()1209  .2مال مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش مال احمد نراقى از بزرگان علماى اسالم به شمار مىروند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كردهاند ( )48و خود وى شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده است (. )49  ‏ محمد مهدی بن ابی ذر بن حاج محمد نراقی احتماال متولد 1128 شاید 1146و شاید 1149 ‏ ‏ ‏ نراق :قریه ای از توابع کاشان تحصیالت در اصفهان و کربال ونجف متوفی 1209در نجف اشرف بنا به محاسبه مرحوم مظفر در 81سالگی بنا به زنوزی در ریاض الجنه در 63سالگی و بنا به نقل کوهساری 60سالگی احتماال متولد 1128 ‏ ‏ ‏ ولم يذكر التأريخ سنة والدته ،وعلى التقريب يمكن استخراجها من بعض المقارنات التأريخية ،فإنه تلمذ -في أول نشأته على ما يظهر -على الشيخ المحقق الحكيم المولى إسماعيل الخاجوئي ثالثين سنة ،مع العلم أن أستاذه هذا توفي عام ، 1173فتكون أول تلمذته عليه عام 1143على أقل تقدير ،إذا فرضنا أنه الزمه إلى حين وفاته .ولنفرض على أقرب تقدير أنه قد حضر عليه وهو في سن 15عاما ،وعليه فتكون والدته عام 1128 أو قبل ذلك . أما وفاته فقد كانت عام 1209في النجف األشرف ،ودفن فيها ،فيكون قد بقي بعد وفاة أستاذه الوحيد البهبهاني سنة واحدة ،ويكون عمره 81 عاما على األقل . وفي ( رياض الجنة ) المخطوط ،تأليف السيد حسن الزنوزي المعاصر للمترجم له -حسب نقل األستاذ حسن النراقي : -إن عمره كان 63سنة ، فتكون والدته سنة ‍ 1146ه .وهذا ال يتفق أبدا مع ما هو معروف في تأريخه :إنه تلمذ على المولى إسماعيل الخاجوئي ثالثين سنة ،ألنه يكون عمره على حسب هذا التأريخ حين وفاة أستاذه 27سنة فقط .  یکی از نوابغ دهر ،جامع معقول و منقول ،دائره المعارف ناطق ،مجتهد ،حکیم عارف و ریاضی دان در اصفهان زبان و خط عبری را هم فراگرفته بود شخصیت نراقی ‏ وتالحظ قوة شخصية شيخنا المترجم له في صبره وقوة إرادته وتفانيه في طلب العلم ،ثم عزة نفسه استادان ‏ در اصفهان: ‏ إن أسبق أساتذته وأكثرهم حضورا عنده هو المولى إسماعيل الخاجوئي المتقدم الذكر . ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ وهذا األستاذ كان مقره في أصفهان ،وفيها توفي ودفن ،والظاهر أنه لم ينتقل عنها حتى في الكارثة التأريخية المفجعة التي أصابتها من األفغانيين الذين انتهكوها بما لم يحدث التأريخ عن مثلها ،وذلك سنة . 1134فتكون نشأة شيخنا المترجم له العلمية في مبدأ تحصيله في أصفهان على هذا الشيخ الجليل .والظاهر أنه عليه قرأ الفلسفة ،ألن هذا الشيخ من أساتذة الفلسفة المعروفين الذين تنتهي تلمذتهم في ذلك العصر إلى المولى صدر الدين الشيرازي صاحب األسفار .وكفى أن من تالميذه المولى محراب ،اآللهي المعروف ،الذي طورد لقوله بوحدة الوجود ،ولما جاء إلى إحدى العتبات المقدسة متخفيا .وجد في الحرم شيخا ناسكا يسبح بلعن مال صدرا ومال محراب ،ولما سأله عن السبب في لعنهما قال :ألنهما يقوالن بوحدة واجب الوجود ) ،فقال له ساخرا :إنهما حقا يستحقان منك اللعن ! الشيخ محمد بن الحكيم العالم الحاج محمد زمان ، والشيخ محمد مهدي الهرندي .وهما من أساتذة الفلسفة على ما يظهر . محمد مهدی بن شیخ بهاء الدین عاملی وال شك أنه انتقل إلى كربال والنجف ،فدرس على األعالم الثالثة : ‏ ‏ ‏ الوحيد البهبهاني اآلتي ذكره -وهو آخر أساتذته وأعظمهم ،وتخريجه كان على يديه – والفقيه العالم صاحب الحدائق الشيخ يوسف البحراني المتوفى ، 1186 والمحقق الجليل الشيخ مهدي الفتوني المتوفى . 1183 عصر نراقی ‏ دو ویژگی: قوت گرفتن تصوف اخباری گری به زعامت ‏ ‏ ‏ محمد امین استرآبادی ( ،)1033صاحب کتاب «الفوائد المدنیه» شیخ یوسف بحرانی مخالفان اخباری گری: وحید بهبهانی (استاد نراقی) ،سید بحرالعلوم ،شیخ جعفر کاشف الغطاء موضع نراقی طرفداری از مخالفان اخباری گری در «جامع السعادات» جانب فالسفه را می گیرد در فصل«مجاری التفکیر فی المخلوقات» آثار جامع السعادات -محمد مهدي النراقي -ج - 1 ص 20 – 15 مقدمه مظفر ( في الفقه ) : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ( - 1لوامع األحكام في فقه شريعة اإلسالم ) :وهو كتاب استداللي مبسوط ،وقد خرج منه كتاب الطهارة في مجلدين يقرب من ( ) 30ألف بيت . ( - 2معتمد الشيعة في أحكام الشريعة ) :هو أتم استدالال وأخصر تعبيرا من كتاب اللوامع السالف الذكر ، خرج منه كتاب الطهارة ونبذ من الصالة والحج والتجارة والقضاء .قال في الروضات عن الكتابين " :ينقل عنهما ولده المحقق في المستند والعوائد كثيرا " . - 3التحفة الرضوية في المسائل الدينية ) :في الطهارة والصالة فارسي ،يقرب من ( ) 10آالف بيت . ( - 4أنيس التجار ) :في المعامالت ،فارسي ،يقرب من ( ) 8آالف بيت . ( - 5أنيس الحجاج ) :في مسائل الحج والزيارات ،فارسي ،يقرب ‹ صفحه › 14من ( ) 4آالف بيت . ( - 6المناسك المكية ) :في مسائل الحج أيضا ،يقرب من ألف بيت ( - 7رسالة صالة الجمعة ) :ذكرها وما قبلها حفيده ( األستاذ حسن النراقي ) في رسالته لنا ( .في أصول الفقه ) : ( - 8تجريد األصول ) :مشتمل على جميع مسائل األصول مع اختصاره ،يقرب من ( ) 3آالف بيت .قال عنه في الروضات " :شرحه ولده في مجلدات غفيرة جمة " . ( - 9أنيس المجتهدين ) :توجد منه نسخة مخطوطة في مكتبة اإلمام أمير المؤمنين ( ع ) العامة بالنجف األشرف ( برقم - 408سجل المخطوطات ) ،تقع في 411صفحة ،بخط محمد حسين بن علي نقي البزاز ،فرغ منها بتأريخ 3صفر من سنة . 1181وفي تقدير رياض الجنة يقرب من ( ) 10آالف بيت . ( - 10جامعة األصول ) :يقرب من ( ) 5آالف بيت . ) - 11رسالة في اإلجماع ( :يقرب من ) 3آالف بيت . ( في الحكمة والكالم ) : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ( - 12جامع األفكار ) :في اإللهيات ،يقرب من ( ) 30ألف بيت ،قد فرغ من تأليفه سنة ، 1193وعليه فليس هو من أوائل مؤلفاته ،كما قال عنه صاحب ( رياض الجنة ) ،وستجد راموزا للصفحتين األولى واألخيرة منه بخط المؤلف ،منقولتين عن النسخة التي هي بحوزة أحد أحفاده ( األستاذ حسن النراقي ) .والذي يجلب االنتباه في الصفحة األخيرة ما ذكره من الحوادث المروعة في الوباء وغيره التي وقعت في تلك الفترة . ( - 13قرة العيون ) :في أحكام الوجود والماهية ،يقرب من ( ) 5آالف بيت . ( - 14اللمعات العرشية ) :في حكمة االشراق ،يقرب من ( ) 25ألف بيت . ( - 15اللمعة ) :وهو مختصر اللمعات ،تقرب من ألفي بيت . ( - 16الكلمات الوجيزة ) :وهو مختصر اللمعة ،يقرب من ثمانمائة بيت ‹ .صفحه › 15 ( - 17أنيس الحكماء ) :في المعقول ،وهو من أواخر تأليفاته ،لم يتم .إحتوى على نبذ من األمور العامة والطبيعيات ،يقرب من ( ) 4آالف بيت . ( - 18أنيس الموحدين ) :في أصول الدين ،فارسي ،يقرب من ( ) 4آالف بيت . ( - 19شرح الشفا ) :في اإللهيات ،النسخة األصلية بخط المؤلف موجودة عند أحد أحفاده ( األستاذ حسن النراقي ) 20 . ( الشهاب الثاقب ) :في اإلمامة ،في رد رسالة الفاضل البخاري ،يقرب من ( ) 5آالفبيت . ( في الرياضيات ) : ‏ ( - 21المستقصى ) :في علوم الهيئة ،خرج منه مجلدان إلى مبحث أسناد الحركات ،يقرب من ( ) 40ألف بيت ، قال عنه في رياض الجنة " :لم يعمل أبسط وأدق منه في علم الهيئة ،ولقد طبق فيه أكثر البراهين الهندسية بالدالئل العقلية ،لم يتم " ( - 22 .المحصل ) :كتاب مختصر في علم الهيئة ،يقرب من ( ) 5آالف بيت ( - 23 .توضيح األشكال ) :في شرح تحرير إقليدس الصوري في الهندسة ، وقد شرحه إلى المقالة السابعة ،فارسي ،يقرب من ( ) 16ألف بيت ( - 24 .شرح تحرير أكرثا ذو سنيوس ) يقرب من ( ) 3آالف بيت ( - 25 .رسالة في علم عقود األنامل ) :فارسية ،تقرب من ألف بيت ( - 26 .رسالة في الحساب ) :ذكرها في روضات الجنات . ( في األخالق والمواعظ ) : ‏ ‏ ‏ ( - 27جامع السعادات ) :هذا المطبوع بثالثة أجزاء -حسب تقسيمنا له - قال عنه في رياض الجنة " :يقرب من ( ) 25ألف بيت " .وقد طبع في في إيران على الحجر سنة 1312بجزءين ،وسيأتي وصفه ،وقد تقدم شئ من وصفه .وهذه الطبعة الثالثة له على الحروف بالنجف األشرف . ( - 28جامع المواعظ ) :في الوعظ ،يقرب من ( ) 40ألف بيت ،لم يتم ‹ صفحه › 16في المتفرقات 29 : ( محرق القلوب ) :في مصائب آل البيت ،فارسي ،يقرب من ( ) 18ألف بيت ،قال عنه في روضات الجنات " :طريف األسلوب " .  ‏ ‏ ( - 30مشكالت العلوم ) :في المسائل المشكلة من علوم شتى ،مطبوع على الحجر بإيران ،يشبه بعض الشئ كشكول البهائي .وقد نسج على منواله ولده المحقق في كتابه ( الخزائن ) المطبوع على الحجر بإيران . ( - 31رسالة نخبة البيان ) :ذكرها حفيده األستاذ حسن النراقي . ( - 32معراج السماء ) :ذكره أيضا حفيده المذكور .  دیوان اشعار (طائر قدسی) جامع السعادات ‏ هم پایه آثار مهم اخالقی: ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ابن مسکویه ()421 ترتیب السعاده ،تهذیب االخالق غزالی ()505 احیاء علوم الدین خواجه نصیر الدین طوسی ()673 اخالق ناصری ،اوصاف االشراف در این کتاب با روح علمی و فلسفی به آیات وروایات استشهاد شده ،و با اینکه روح اشراقی بر بیشتر مباحث آن سیطره دارد، جسته و گریخته بر صوفیه حمله می کند و از مشرب غزالی فاصله می گیرد. نظر نراقی در اخالق همچون اسالف او ،بر تفکر «وسط و طرف» مبتنی است که حد وسط افراط و تفریط است و در اخالق ارسطویی نیز بدان تکیه شده است. افادات نراقی 1در ساقی نامه فدای تو و عهد وپیمان تو فتد رد دلم عکس روحانیان بیا ساقیا من هب رقبان تو عق می ای ده هک ازفایدم ل جان فالطون هم ملک یوانن زمین شنیدم ز قول حکیم مهین نم شمرده خبیث و وده رحام هن زان می هک رشع رسول اانم همه ردداه را شفا ودواست نم وده است انمش رشاب طهور بده یک قدح زان می غم گذار ُد به هک می جت ازفا وان ه زداست از آن می هک رپوردگار غفور مش بیا ساقی ای فق چاره ساز  نظر به آیه کریمه: َ و َس َق اُه ْم َر ُّبُه ْم َش َر ابًا َطُه ورًا«دهر»21 ، این شراب ابرار را از هر چه غیر خداست پاک می کند افادات نراقی 2 تجرد نفس ناطقه: در ابتدای «جامع السعادات» دالیلی آورده است اخالق بر فنا ناپذیری نفس مبتنی است و اال سعادت ابدی بی معناست افادات نراقی 3 ان العمل نفس الجزاء تجسم یا تجسد اعمال هر عمل صورتی دارد که در برزخ ،آن عمل بر آن صورت بر عاملش ظاهر می شود و صورت انسان در آخرت ،نتیجه و غایت فعل او در دنیاست .3ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى ()1203  .3ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به«مدرس».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (. )50شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده ( )51و در سال 1203درگذشته است. .4مال محراب گيالنى ()1197  ‏ .4مال محراب گيالنى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة االدب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است ( )52ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (. )53 بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه )1114مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان مال محراب بوده است.مال محراب در سال 1197درگذشته است (. )54 .1 مال على نورى مازندرانىطبقه بیست اصفهانى1246 . و هشتم .2 حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهدى نراقى سابق الذکر 1244یا 1245 .3 میرزا مهدى بن میرزا هدایت الله شهید مشهدى. 1218 1152  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و هشتم .1مال على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. صاحب روضات مىگويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديدهام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة االسالم مىآمد و بعد از نماز با هم جلسه مىكردند.سيد حجة االسالم خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-مال على نورى را در مجالس بر خود مقدم مىداشتند (. )56 با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال 1246درگذشته است (. )57 .2حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244يا 1245 درگذشته است (. )58 مرحوم عالمه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب االلقاب مرحوم مال حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن 13و 14در كاشان مىبرد كه نشان مىدهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت. .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى.اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تالميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است.ظاهرا اصفهانى االصل است .در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مىكرده است.مال على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مىكند.اين مرد رياضيات نيز مىدانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است.فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بودهاند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مىرفتهاند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در)1327نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پارهاى از كتب رياضى تدريس مىكرده.در سال 1152متولد و در سال 1218در بستباال خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (. )59 آخوندمال علي نوري ()1246  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ . 1مال على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. صاحب روضات مىگويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديدهام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة االسالم مىآمد و بعد از نماز با هم جلسه مىكردند.سيد حجة االسالم خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-مال على نورى را در مجالس بر خود مقدم مىداشتند (. )56 با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال 1246درگذشته است (. )57  علی بن جمشید نوری ‏ بزرگترین استاد فلسفه مالصدرا و احیاکننده فلسفه صدرا ‏ از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. ‏ مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. ‏ هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 ‏ همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ سید رضی الریجانی آخوند مالعلی قزوینی آخوند مال عبدالله زنوزی محمد جعفر لنگرودی الهیجی آخوند مال اسماعیل درکوشکی حکیم حاج مال هادی سبزواری مال زین العابدین نوری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ میرزا حسن نوری فرزند مال علی نوری مالرضای تبریزی میرزا حسن چینی مال مصطفی قمشه ای میرزا ابوالقاسم راز (رکن وقت سلسله ذهبیه) مال محمد اسماعیل واحدالعین اصفهانی ،شارح عرشیه مال عبدالجواد مدرس خراسانی آثار ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ تفسیر سوره حمدبه شعر که مشتمل بر 3000بیت است. الرد علی القادری النصرانی در پاسخ پادری نصرانی که بر اسالم ردیه ای نوشت حاشیه بر شواهد حاشیه بر مشاعر حاشیه بر شوارق حاشیه بر اسراراآلیات حاشیه بر شرح اصول کافی مالصدراممجموعه اجوبه فارسی حاج مال احمد نراقی ()1245 -1185  ‏ ‏ .2حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244يا 1245درگذشته است (. )58 مرحوم عالمه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب االلقاب مرحوم مال حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن 13و 14در كاشان مىبرد كه نشان مىدهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت.  فرزند مال مهدی ذوفنون تحصیالت نزد پدر در کاشان تحصیالت در عتبات عالیات مهاجرت به نراق صاحب مرجعیت عامه پس از پدر استادان وحید بهبهانی شیخ جعفر کاشف الغطا میرزا محمد مهدی شهرستانی آقا سید علی طباطبایی صاحب «ریاض» شاگردان شیخ مرتضی انصاری آقا محمد باقر هزار جریبی محمد علی آرانی کاشانی سید محمد شفیع چاپلقی نقش تاریخی نراقی ‏ در دوره فتحعلی شاه پس از شکست ایران در جنگ با روسها ( 1230ه.ق 1815 /.م) روسها قسمتی از نواحی ایران را اشغال نموده و بد رفتاری آغاز نمودند و در تاریخ پنجم ذیحجه سال 1241 هجری آقا سید محمد مجتهد به همراه یمصد تن از روحانیون وارد سلطانیه شدند .و دسته ای دیگر به سرپرستی نراقی نزد فتحعلی شاه رفتند و حمله ایرانیها از ذیحجه 1241هجری آغاز شد و تا آخر محرم سال 1242ادامه داشت و موجب شد تمام نواحی که مطابق «معاهده گلستان» تسلیم روسها شده بود از جانب قوای ایران پس گرفته شود. تناظر آثار مال مهدی ‏ معتمدالشیعه در فقه تجرید االصول جامع السعادات طائر قدسی مشکالت العلوم مال احمد ‏ مستندالشیعه شرح تجرید االصول 7ج معراج السعادات طاقدیس خزائن در علوم وفات یکشنبه 23ربیع الثانی 1245در نراق مدفن :نجف .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى)1218 -1152( . .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى)1218 -1152( . ‏ ‏ ‏ ‏ اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تالميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است. ظاهرا اصفهانى االصل است. در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مىكرده است. مال على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مىكند.  ‏ ‏ اين مرد رياضيات نيز مىدانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است. فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بودهاند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مىرفتهاند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در)1327نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پارهاى از كتب رياضى تدريس مىكرده.در سال 1152متولد و در سال 1218در بستباال خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (. )59 .1 میرزا حسن نورى فرزندطبقه بیست و مال على نورى. نهم .2 مال اسماعیل بن مال محمد سمیع در بکوشکى اصفهانى،معروف به واحد العین1277 . .3 مال عبد الله زنوزى. 1257 .4 مال محمد جعفر لنگرودى الهیجى .پیش از 1294 .5 مال آقاى قزوینى1282 .  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و نهم .1ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى.بعد از پدر،حوزه تدريس قابل توجهى تشكيل داد.مرحوم آقا على مدرس زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد استفاده كرده است.بنابر نقل استاد جالل الدين همايى در مقدمه برگزيدهاى از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش ترجيح مىدادهاند.از او اثر قابل توجهى در دست نيست كه بشود دربارهاش داورى كرد،ولى شاگردى افرادى نظير آقا على مدرس گواه صادقى ستبر مراتب فضلش.به هر حال از كسانى است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش به نسل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده است. .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين.از اجالى شاگردان مال على نورى و استاد حاج مال هادى سبزوارى است.حوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق الهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال 1277در گذشته است (. )60 .3مال عبد الله زنوزى.اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. مال عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربال رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهرهمند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد معروف بهرهمند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال 1237به تهران منتقل شده است.پس از بيستسال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال 1257به رحمتحق پيوسته است (. )61 .4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است.اثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى به قلم استاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد.وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق پيش از 1294 بوده است». عجيب اين است كه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239و)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است. .5مال آقاى قزوينى.اين مرد نيز از افاضل شاگردان مال على نورى است (. )62پس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضال به حوزهاش مىشتافتهاند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى خود نوشته كه مدتى براى كسب فيض از محضر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.وى از كسانى است كه نزد مال اسماعيل اصفهانى-كه شاگرد بزرگ مال على نورى است-نيز تحصيل كرده است (. )63لهذا به اعتبارى مىتوان او را از طبقه سىام و هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سال 1282درگذشته است (. )64 .1ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى  .1ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى.بعد از پدر،حوزه تدريس قابل توجهى تشكيل داد.مرحوم آقا على مدرس زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد استفاده كرده است.بنابر نقل استاد جالل الدين همايى در مقدمه برگزيدهاى از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش ترجيح مىدادهاند.از او اثر قابل توجهى در دست نيست كه بشود دربارهاش داورى كرد،ولى شاگردى افرادى نظير آقا على مدرس گواه صادقى ستبر مراتب فضلش.به هر حال از كسانى است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش به نسل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده است. .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين ()1277  ‏ ‏ .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين. از اجالى شاگردان مال على نورى و استاد حاج مال هادى سبزوارى است. حوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق الهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال 1277در گذشته است (. )60 آثار شرح بر عرشیه مالصدرا حاشیه بر اسفار مالصدرا حاشیه بر شوارق الهیجی حاشیه بر مشاعر مالصدرا حاشیه بر فن اول از مبدأ و معاد مالصدرا اختالف در سال وفات به نقل آشتیانی 1271  سبزواری 1237  مطهری 1277  .3مال عبد الله زنوزى ()1257  ‏ .3مال عبد الله زنوزى.اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. مال عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربال رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهرهمند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد معروف بهرهمند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال 1237به تهران منتقل شده است.پس از بيستسال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال 1257به رحمتحق پيوسته است (. )61 مرکزیت یافتن تهران ‏ ‏ اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. البته مهاجرت استاد محمد رضا قمشه ای و آقامیرزا حسن حکیم و آقا میرزا ابوالحسن جلوه به تهران هم مؤثر بوده است. آثار ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ انوار جلیه شرح جامع حدیث کمیل لمعات الهیه منتخب خاقانی حاشیه بر اسرار اآلیات مالصدرا حاشیه بر اسفار مالصدرا حاشیه بر شوارق الهیجی حاشیه بر شواهدمالصدرا حاشیه بر المبدأ و المعاد .4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ . 4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است. اثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى به قلم استاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد. وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق پيش از 1294بوده است». عجيب اين است كه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239و)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است.  ‏ .4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق پيش از 1294بوده است».  ‏ عجيب اين است كه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239و)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است. آثار ‏ ‏ اثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى به قلم استاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد. وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. .5مال آقاى قزوينى ()1282  .اين مرد نيز از افاضل شاگردان مال على نورى است (. )62پس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضال به حوزهاش مىشتافتهاند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى خود نوشته كه مدتى براى كسب فيض از محضر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.وى از كسانى است كه نزد مال اسماعيل اصفهانى-كه شاگرد بزرگ مال على نورى است-نيز تحصيل كرده است (. )63لهذا به اعتبارى مىتوان او را از طبقه سىام و هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سال 1282درگذشته است (. )64 .1 حاج مال هادى سبزوارى. 1289- 1212 .2 آقا على زنوزى،معروف به آقا على حکیم و آقا على مدرس1307- 1234 . .3 آقا محمد رضا حکیم قمشهاى1306 . .4 میرزا ابو الحسن جلوه 1314 - 1238 طبقه سىام  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .حاج مال هادى سبزوارى.بعد از مال صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212در سبزوار متولد شد.هفتساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفتسال از محضر مال اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طالب قيام مىكرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيتشاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. . 2آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند مال عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقوال و منقوال استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى بهرهمند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس مال آقاى قزوينى استفاده كرد .بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيالت پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهساالر قديم مدرس رسمى بود ( )87و در سال 1307در تهران درگذشت. . 3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در ()89 جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى بهرهمند شد.سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضال از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشهاى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار مال صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90 حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است.او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: ()92 كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست حكيم قمشهاى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند مال محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جملهاند (. )93 . 4ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238متولد شده و در سال 1314درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه مال صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان مال على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشهاى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مىگرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشتهاند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشهاى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بودهاند. حاج مال هادي سبزواري  .حاج مال هادى سبزوارى.بعد از مال صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212در سبزوار متولد شد.هفتساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفتسال از محضر مال اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طالب قيام مىكرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيتشاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. شرح حال ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ متولد 1212ه.ق سبزوار سفر به اصفهان سفر مشهد و حج یک سال درکرمان وبازگشت به مشهد اقامت در وطن وتشکیل حوزه درس سبزوار(27سال) وفات :در 28جمادى األولى سال 1289ه ق سبزوار اساتيد ‏ - 1حاج مال حسين سبزوارى. ‏ - 2محمد ابراهيم كلباسى. ‏ - 3شيخ محمد تقى اصفهانى. ‏ - 4محمد على نجفى ،معروف به آقا نجفى. ‏ - 5مال اسماعيل درب كوشكى اصفهانى. ‏ - 6مال على نورى ،استاد مال اسماعيل درب كوشكى. ‏ - 7شيخ احمد احسائى. ‏ مدت تلمذ 10سال ،موضوع :اصول فقه و ادبيات عرب و علوم نقلى. ‏ مدت تلمذ يك ماه ،موضوع :فقه و اصول. ‏ مدت تلمذ يك ماه ،موضوع :فقه و اصول. ‏ مدت تلمذ 2سال ،موضوع :فقه و اصول. ‏ معروف به واحد العين ،مدت تلمذ 6سال ،موضوع :حكمت. ‏ مدت تلمذ 2سال ،موضوع :حكمت. ‏ مدت تلمذ دو ماه ،موضوع :حكمت. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ شاگردان حكيم سبزوارى بسيار بودهاند كه نام بسيارى از آنها در تواريخ نيامده است ولى تعداد افرادى كه اسامى آنها بدست ما رسيده است حاكى از عظمت اوست ،اينك به نام تعدادى از آنها اشاره مىكنيم : - 1شيخ اعظم انصارى ،دو سال در مدرسه حاج حسن مشهد. - 2مال محمد كاظم خراسانى ،معروف به آخوند خراسانى 1 ،سال در سبزوار. - 3مال حسينقلى همدانى. - 4آقا ميرزا حسين ،امام جمعه كرمانى. - 5مال عبد الكريم خبوشانى قوچانى. - 6آقا شيخ على فاضل تربتى. - 7آقا ميرزا عباس حكيم دارابى شيرازى. - 8سيد عبد الغفور دارابى شيرازى. - 9ميرزا آقا حكيم دارابى. - 10آقا ميرزا محمد يزدى ،معروف به فاضل يزدى. - 11حاج ميرزا سيد ابو طالب زنجانى. - 12حاج شيخ مال اسماعيل عارف بجنوردى. - 13آقا ميرزا حسين سبزوارى. - 14آخوند مال اسماعيل سبزوارى. - 15آخوند مال غالمحسين شيخ اإلسالم. - 16آقا ميرزا محمد سروقدى. - 17سيد احمد پيشاورى ،معروف به اديب. - 18آقا ميرزا محمد حكيم الهى. - 19فاضل مغيثهاى سبزوارى. - 20حكيم آخوند مال عبد الوهاب مايوانى قوچانى. - 21حاج مال عباسعلى فاضل خراسانى. - 22آخوند مال ابراهيم سبزوارى. - 23شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى. - 24آخوند مال محمد ،فرزند حكيم. - 25حاجى ميرزا حسين سبزوارى. مكتب علمى شهرت حكيم سبزوارى در زمينه شرح و بسط و تنظيم افكار صدر المتألهين است و مكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين كه بين چهار مشرب دينى ،اشراقى ،عرفانى و مشاء در تفكر اسالمى را جمع نموده است . آثار الف :کتاب ها ب :رسائل و مكاتبات رسایل فارسی رسایل عربی كتابها ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ * - 1أسرار الحكم ،فارسى. - 2أسرار العبادة ،فقه. * - 3حاشيه بر اسفار. - 4حاشيه بر الشواهد الربوبية. - 5حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا. - 6حاشيه مثنوى ،معروف به شرح مثنوى. - 7شرح األسماء الحسنى ،شرح دعاى جوشن كبير. - 8شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم. - 9غرر الفرائد ،در حكمت. * - 10شرح غرر الفرائد ،معروف به شرح المنظومة. - 11الآللي المنتظمة ،در منطق. * - 12شرح الآللي المنتظمة ،معروف به شرح المنظومة. - 13ديوان شعر فارسى ،معروف به ديوان أسرار. - 14المحاكمات في الرد على الشيخية. - 15المقياس في المسائل الفقهية ،منظوم. - 16نبراس ،در فقه. - 17الرحيق في علم البديع. - 18راح األفراح في علم البديع. - 19مطلع الشمس في معرفة الحق و شرح العينية ابن سينا. - 20كتاب في الحكمة. رسائل فارسى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1رساله هداية الطالبين. - 2جواب مسائل ميرزا ابو الحسن رضوى. - 3جواب مسائل شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى. - 4جواب مسائل سيد صادق سمنانى. - 5جواب مسائل يكى از فضالى ساكن قم. - 6جواب سؤاالت ميرزا باباى گرگانى. - 7جواب مسأله آخوند مال احمد دامغانى. رسائل عربى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1جواب مسائل مال اسماعيل عارف بجنوردى ( األجوبة األسرارية ). - 2جواب مسائل مال اسماعيل عارف بجنوردى. ( اين رساله غير از قبلى است ). - 3جواب مسائل مال احمد يزدى. - 4جواب مسائل فاضل تبتى. - 5جواب سؤاالت مال اسماعيل عارف بجنوردى. ( اين نيز غير از دوتاى قبلى است ). - 6المحاكمات و المقاومات. رد و نقد شرح رساله علم شيخ احمد بحرينى بر رساله علم فيض. - 7رسالهاى در اشتراك معنوى صفات كماليه وجود بين حق و خلق. - 8رساله مشاركت حد و برهان. - 9جواب مسائل سيد سميع خلخالى. - 10جواب مسائل مال اسماعيل ميانآبادى. - 11شرح حديث علوى ( حديث النورانية ). آثار ‏دسته بندی ‏الف :کتاب ها ◦ فلسفی ◦ عرفانی ◦ فقهی ◦ ادبات فارسی ◦ ادبیات عرب ‏ب :رسائل و مكاتبات ‏ ‏ 82 رسایل فارسی رسایل عربی مهمترین آثار فلسفی و عرفانی ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 83 غرر الفرائد ،در حكمت. شرح غرر الفرائد ،معروف به شرح المنظومة. الآللي المنتظمة ،در منطق. شرح الآللي المنتظمة ،معروف به شرح المنظومة. حاشيه بر اسفار. أسرار الحكم ،فارسى. حاشيه بر الشواهد الربوبية. حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا. حاشيه مثنوى ،معروف به شرح مثنوى. شرح األسماء الحسنى ،شرح دعاى جوشن كبير. شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم. ديوان شعر فارسى ،معروف به ديوان أسرار. شرح منظومه سبزواری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ اصل این کتاب منظومه ای است در قالب مثنوی درباره فلسفه وحکمت الهی که خود حاج مال هادی سروده است. حاجی شرح منظومه را بین سنین 28تا 48سالگی و حواشی آن را بین 48تا 69سالگی تالیف کرده است. 1049بیت این منظومه در دوقسمت منطق و حکمت است. قسمت منطق آن ”اللئالی المنتظمه“ و قسمت حکمت آن ”غرر الفرائد“ نام دارد. غرر الفرائد تمام مباحث فلسفه اسالمی را شامل می شود. حاج مال هادی خود نیز برای آن شرح می نویسد تا بهتر فهمیده شود. عالوه بر شرح خود بر آن نیز حاشیه دارد.بر هیچ کتابی تا کنون نتوانسته است این کتاب از حیث روش و مبانی و جامعیت آن گردد. این کتاب تا کنون مهمترین کتاب آموزشی فلسفه اسالمی شناخته شده است. بسیاری از علمای پس از حاجی تنها به شرح و تعلیقه براین کتاب اکتفا نمودند و دیگر کتابی در فلسفه ننوشته اند. چهل واندی شرح و تعلیقه ویژگی ها: ◦ ◦ 84 جامع (دائره المعارفی در فلسفه) ،فشرده ،دقیق ،عمیق و منسجم دسته بندی و تنظیم مطالب نسبت به اسفار منظمتر و دقیقتر است به ویژه در االهیات بالمعنی االخص شروح و تعلیقه های شرح منظومه چهل و اندی اولین شرح: ◦ مال محمد سبزواری ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ تعلیقه میرزا مهدی آشتیانی تعلیقه محمد تقی آملی تعلیقه آخوند هیدجی تعلیقه میرزا احمد آشتیانی تعلیقه سید ابو الحسن رفیعی قزوینی تعلیقه امام خمینی شروح استاد مطهری (شرح مختصر ،شرح مبسوط ،شرح مبسوط عربی) ◦ توشی هیکو ایزوتسو و مهدی محقق ‏ برخی شروح و تعلیقات: ‏ ترجمه انگلیسی بخش جواهر و اعراض و االهیات بالمعنی االخص 85 مکتب فلسفی مكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين یعنی حکمت متعالیه است كه جامع بین جریان های مختلف فکری اسالمی (وحی (دین) ،عقل (فلسفه) ،کشف و شهود (عرفان)) است. اهمیت حاج مال هادی در بسط و گسترش حکمت متعالیه است. ◦ ◦ وی منظم ترین و بهترین شرح ها و تعلیقه ها را بر آثار مالصدرا به ویژه اسفار و شواهد الربوبیه داشته است. بیان نظام مند مسائل حکمت متعالیه و تبیین آنها ◦ ◦ ◦ ◦ برهان تضایف ترکیب اتحادی ماده و صورت ناتمام دانستن ادله اتحاد عاقل و معقول مبحث علم ‏ ‏ نسبت به مالصدرا گرایش بیشتری به اشراق و عرفان دارد. در شرح منظومه نقدهایی بر مالصدرا دارد ‏ ابتکاراتی در فلسفه اسالمی دارد مانند ”حدوث اسمی“ 86 ابتکارات حاج مال هادی :حدوث اسمی اقسام حدوث: « حدوث زمانی»« ،حدوث ذاتی»«،حدوثبالحق»، « حدوث دهری» ـ -میرداماد « حدوثطبیعی»ـ کهازمصطلحات صدرالمتألهین(ره) است و در مورد جواهر عالم ماده و اجسام بکار میرود ـ حکیم سبزواری« :حدوث اسمی»: ‏ ‏ ‏ ‏ 87 َو الحاِدُثاالسمی الّذ یُم صَط َلحی َتبـاُین الَو صفـَا یلزعـلا ال ّیَثــر َفـالَح ـُق َقـد کان َو الُکون ِلَش یء َفِذی الُح دوثاِت اَّلتی َمَّر ت ُج َم ع َانَر سٌم اسٌم جاَح دیٌث ُمنَم حی ِمـَّم ن ِلَع ـقٍل کأبیـنا ِللبَـ َش ر َکما َس ُیـطوی الُک ـِهاقلاب ّلر َط ّی ِلماِسوی ذیاالمر والَخ لِق َتَقع توضیح حدوث اسمی ‏توضیح: ‏ یعنی همه اسماء و صفات و یا بتعبیر دیگر همه مفاهیم و ماهیاتی که از حدود وجود حقیقی و منبسط انتزاع میشوند ،مسبوق به عدم در مرتبه احدّیت و هویت مطلقه هستند .پس همه عالم اعم از عقول، نفوس ،صور و اجسام اسمائی هستند که با اسم «مبدع» پس از تجلی ذات حق نسبت به عوالم ممکنات حادث شدهاند. ◦ مرتبه اول :هویت مطلقه ◦ مرتبه دوم :تعین اول (ظهور ذات برای ذات) (مرتبه احدیت) ◦ مرتبه سوم :ظهور حق به اسماء و صفات و صور ومظاهر اسماء وصفات یا اعیان ثابته ‏ حکیم سبزواری(ره) خود درمأخذ اصطالح «حدوث اسمی» میفرماید که آن را از کتاب و سنت گرفته است: نکته :این حدوث مبنای عرفانی دارد. ◦ ◦ ◦ 88 «و هذا االصطالح اخذتها من الکالمااللهی( :ان هی اّالاسماء سّم یتموها انتم و آباؤکم ما انزل اهّلل بها من سلطان) و من کالم امیرالمؤمنین و سّیدالموحّد ین علی ـ علیهالسالمـ( :توحیده تمییزه عن خلقه و حکم التمییز بینونة صفة البینونة عزلة)» و در اسرارالحکم اضافه نموده است ...« :و از حدیث کان اهلل و لم یکن معه شی و از مقتضای براهین که کان هو و لم یکن اسٌم و ال رسم معه» منابع خارجی درباره حاج مال هادی ‏ نظرات غیر تحقیقی برخی مستشرقان درباره حاج مال هادی ◦ کنت دو گوبینو (مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی ،ترجمه همایون فره وشی ،ص )88 ‏ او را نسبت به مال صدرا دارای گرایش بیشتری به ابن سینا میداند ‏ دارای گرایش افالطونی ◦ اقبال الهوری (سیر فلسفه در ایران ،ترجمه امیر حسین آریانپور ،امیر کبیر ،ص )13 ‏ هانری کربن ‏ دکتر سید حسین نصر ◦ تاریخ فلسفه اسالمی ◦ رنسانس در ایران در تاریخ فلسفه در اسالم ◦ دائره المعارف ایرانیکا ◦ تاریخ فلسفه اسالمی 89 توشی هیکو ایزوتسو توشی هیکو ایزوتسو ‏ ‏ ‏ ◦ کتاب ”بنیاد حکمت سبزواری یا تحلیلی تازه از فلسفه حاج مال هادی سبزواری“ ◦ تصحیح شرح منظومه ◦ ترجمه شرح منظومه ‏The Concept and Reality of Existence ‏The Metaphysics of Sabzawari ‏Philosophical Terms 90 شورش عشق تو رد چیه رسی نیست هک نیست هم هن ین از غم او سینه ما صد چاک است لح موسی ای نیست هک دعوی اان ا ق شنود چش م ما دیده خفاش بود ور هن تو را نیست گوش ارسار شنو نیست و رگهن "ارسار” 91 منظر روی تو زیب نظری نیست هک نیست داغ او الهل صفت رب جگری نیست هک نیست ور هن این ززمهم اندر شجری نیست هک نیست رپتو حسن هب دیوار و ردی نیست هک ربش از عالم معنی خبری نیست هک نیست تفسیر قرآن مثنوی را تفسیر قرآن می داند متاثر از شرح وقار شیرازی در تطبیق مثنوی با آیات تفسیر سوره حمد و توحید (نماز) در اسرارالحکم تفسیر آیاتی فقهی در نبراس تفسیر ایات در «شرح اسماءالحسنی» و حاشیه بر شواهد نظر عالمه اقبال ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ابتدا مسلمانان نوافالطونی اعراب :ارسطویی ایرانیان :افالطونی جریان انتقال از نظام نوافالطونی به افالطونی با فلسفه حاجی به پایان رسید. مناقشه این تقسیم بندی درست نیست و اکثر فالسفه ایرانی بودند. آقا علي مدرس زنوزي 1307 -1234  . 2آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند مال عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقوال و منقوال استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى بهرهمند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس مال آقاى قزوينى استفاده كرد .بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيالت پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهساالر قديم مدرس رسمى بود ( )87و در سال 1307در تهران درگذشت.  ‏ ‏ علی بن عبدالله بن بیرمقلی تولد:ذی قعده 1197( 1234ه ش 1818 /م)در اصفهان القاب: آقا علی مدرس آقا علی مدرس طهرانی حکیم موسس آقا علی حکیم ‏ ‏ وفات :شب شنبه 17ذی القعده 1268( 1307ه ش1889 /م)در تهران مدفن :شهر ری حکمای معاصر حکیم آقاعلی مدرس1307 ‏ ‏ حاج مالهادی سبزواری 1289 آقاعلی مدرس بر حواشی حاجی بر اسفار تعلیقه زده و از ایشان با احترام یاد کرده است. حکمای اربعه تهران (آقا علی مدرس و :)... ‏ جلوه در رساله حرکت جوهریه و ربط ثابت به متغیر به آراء آقا علی مدرس پرداخته است. ‏ ‏ میرزا حسین سبزواری شاگرد حاجی آخوند هیدجی ‏ آقا محمدرضاقمشه ای 1406 میرزا ابوالحسن جلوه 1314 میرزا حسین ریاضی استادان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ مال عبدالله زنوزی اصفهان: میرزا حسن نوری مالعلی نوری قزوین: مال اقای قزوینی اصفهان: میرزا حسن نوری آخوند مال مصطفی مال اسماعیل اصفهانی مال جعفر الهیجی جاج محمد ابراهیم نقشه فروش آقا سید رضی الهیجی تدریس و شاگردان تدریس در تهران 7 سال در مدرسه قاسم خان مدتی در منزل 20 سال در مدرسه سپهساالر علوم معقول و منقول شاگردان: آثار ‏ بدایع الحکم در جواب هفت پرسش اجمالی شاهزاده عمادالدوله بدیع الملک به فارسی جستجوی راه حل های تازه برای مشکالت فلسفی ‏ ‏ سبیل الرشاد الی اثبات المعاد تعلیقات اسفار بدایع الحکم و فلسفه تطبیقی در صفحات پایانی به مقایسه تفکر شرق و غرب پرداخته « کتssاب بssدایع الحکم رامی تssوان بssه معنssایی اولین کتاب فلسفۀ مقایسه ای میان تفکر شssرق و غssرب در ایssران دانسssت .شssاید هم بتssوان گفت کssه این کتاب محل برخورد و تالقی فلسفه ای از نوع کانتی اروپایی و سنت نو مالصدرایی شرق است». ‏ کریم مجتهدی ،ذکر فالسفه بزرگ غرب در کتاب بدایع الحکم ،مجله راهنمای کتاب ،اسفند 1354 سبیل الرشاد الی اثبات المعاد ‏ شرح بر زاد المسافر آشتیانی ‏ آقا على حكيم در مقدمه رساله گويد: هذه بنذة من تعليقاتي على مبحث المعاد من األسفار األربعة لصدر الحكماء و المتأّلهين (قده) أفرزتها منها، و جعلتها رسالة مختصرة « » 1مخصوصة بإثبات المعاد الجسماني ،بالبرهان العقلي حسب القواعد التي حققها الحكماء اإللهّيون المحققون -قدس سرهم -إجابة اللتماس بعض إخوان الدين و سمّيتها ب «سبيل الرشاد في إثبات المعاد» فأقول متوّكال على الّله و متوّس ال بأنبيائه ،و أوصيائه عليهم الّس الم ،اعلم أّن المرّكب ... اين رساله ،چون مختصر است و در عين اختصار مشتمل است بر تحقيقات عالى ،نگارنده ،به شرح آن پرداخته است و قسمتى از آن را در اين جا نقل مىكند .اما روايتى كه آقا على به شرح مضمون آن پرداخته است ،يكى از عالىترين آثارى است كه از اهل عصمت و مبادى علوم وهبّيه و معارف لدّنّيه ،به ما رسيدهاند .بايد يكى از مزاياى طريقه تشيع بر ساير مذاهب اسالمى را ،وجود سلسله معارفى كه از طريق واليت به شيعه رسيده است ،دانست .و مشايخ ما اين آثار را با تحمل مشكالت به ما رساندهاند. ‏ ‏ 287 بيان معنى موت طبيعى بنا بر مشرب صدر المحققين .....ص 247 :  حكيم دانا و فيلسوف محقق آقا على مدرس معروف به آقا على حكيم ،داراى طريقه خاصى در معاد است كه با مختار برخى ديگر از محققان متأخران مثل غياث الدين منصور و دوانى و ميرداماد از اين جهت فرق دارد كه آقا على [ ]1عود روح به بدن و يا تعلق آن به جسم را مطابق آنچه در روايتى از حضرت صادق در تفسير صافى نقل شده است ،به حركت بدن به طرف روح و اتصال آن بعد از حركات ،به نفس ناطقه مىداند.  ‏ فيلسوف دانا آقا على حكيم در صدد اثبات تركيب اتحادى بين نفس و بدن متعلق آن مىباشد و مىخواهد از طريق اتحاد نفس و بدن مادى جسمانى و وحدت حاصل از تركيب نفس با بدن، تالزم اين دو را در جميع نشآت وجود و مراحل هستى ،اعم از دنيا و آخرت اثبات نمايد .و معتقد او اين است كه از اضافه نفس به بدن مادى كه اضافه ذاتى است و از حركات جوهرى و تحوالت ذاتى بين نفس و بدن ،تركيب طبيعى و اتحاد حاصل شده است و هرگز منقطع نشود و بعد از عروض موت نيز اضافه به اعتبارى باقى است و بدن به سوى نفس ،متحرك و اين ماده وجود دنيوى نفس ،بعد از استكماالت ذاتى نفس و استغناى آن از ماده و بدن و بعد از تحصل ذاتى و استقالل طبيعى حاصل از ناحيه حركات جوهرى و رسيدن نفس به غايت وجودى و اتحاد آن با فاعل منشأ وجود نفس ،باقى است ،اين ارتباط ،قطع نشود و بدن متعلق هر نفسى ،حامل آثار ودايعى از نفس متعلق به آن به تعلق تدبيرى مىباشد كه بعد از موت نيز باقى و ثابت است و همين ودايع حاصل از زمان تعلق طبيعى و اضافه تدبيرى نفوس است كه هر بدنى بعد از موت نيز از ساير متمايز است. نفس ،بعد از خلع بدن ،به ملكوت اعلى پيوندد ،ولى بدن ،معطل نمىماند و نفس ناطقه را دنبال مىكند ،از طريق حركت جوهرى و تحول ذاتى ،بعد از طى منازل و قطع مراحل باألخره به نفس مىپيوندد. نقد شرح بر زاد المسافر ،ص330 : ‏ يكى نيست كه بپرسد ،بدن بعد از موت و بعد از آن كه جهت در نفس مطلقا ماده و استعداد قبول انفعاالت حاصل از طريق ماده و استعداد و حركت ،نماند و تبديل به فعليت صرف شد، منتظر چه چيز خواهد بود ،از طرفى اين بدن متحرك كه بعد از نفس ،فاسد مىشود و اجزاى آن منفصل مىگردد ،ديگر بدن آن نفس محسوب نمىشود ،هر ماده مستعدى از آن ،به طرف فعليت ديگر مىرود ،آيا اين اجزاى منفصل ،هر جزء ،جزء به طرف نفس ،متحرك است؟ و آيا دوباره از ماده اصلى و حالت قبل از صورت معدنى حركت را شروع مىكند و دوباره بعد از طى درجات به مقام نفس مىپيوندد و يا آن كه حركت طولى ندارد و در يك جا و در يك حالت، در جا مىزند؟ مگر امكان دارد مادهاى به طرف منازل آخرت متحرك باشد و به صورت معين باقى بماند؟ اين نمىشود؛ چون مستلزم اشكاالت زيادى است كه يكى از آنها را هم قائل به اين حرف ،قبول نخواهد كرد ،و يا آن كه از باب اتفاق همان اجزاى اصلى روزى يكديگر را پيدا مىكنند و شروع به تكامل ذاتى و جوهرى مىنمايند تا آن كه بتوانند به نفس اولى مفارق ،متصل شوند و يا آن كه اجزاى بالفعل و دست نخورده در گوشه و كنار ،پراكنده مىمانند و در مقام نفخ صور به امر حق جمع شده متعلق نفس مىشوند .اين ديگر ،ارتباط به حركت جوهرى و صعود و سير از براى كسب صالحيت جهت تعلق نفس را الزم ندارد ،همان حرف متكلم است. آقا محمدرضا قمشه‌اي  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى ( )89بهرهمند شد.سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضال از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشهاى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار مال صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90 حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است.او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: ()92 كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست حكيم قمشهاى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند مال محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جملهاند (. )93 .3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى. ‏ ‏ ‏ او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است. در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى ( )89بهرهمند شد. سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضال از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است.  وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست.  ‏ حكيم قمشهاى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار مال صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90  او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 ‏ حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: ‏ كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ويرانه به عالم كم ()92 نيست شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ آقا ميرزا هاشم اشكورى آقا ميرزا حسن كرمانشاهى آقا ميرزا شهاب نيريزى جهانگيرخان قشقايى آخوند مال محمد كاشى اصفهانى ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق ميرزا محمد باقر حكيم ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف شيخ عبد الله رشتى رياضى شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى ميرزا سيد حسين رضوى قمى شيخ محمود بروجردى ميرزا محمود قمى آثار ‏ ‏ ‏ رساله مبارکه والیت رساله موضوع خالفت کبری رساله فی وحدةالوجود بل الموجود میرزای جلوه بر این تعلیقه نوشته ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ شرح حدیث زندیق رساله فی الفرق بین اسماء الذات و الصفات رساله فی تحقیق االسفاراالربعه رساله فی موضوع العلم حواشی بر فصوص حواشی بر مفتاح قونوی  حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است. آقا ميرزا ابوالحسن جلوه  . 4ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238متولد شده و در سال 1314درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه مال صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان مال على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشهاى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مىگرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشتهاند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشهاى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بودهاند.  ((سید محمد مظهر)) پدر جلوه از شعرا و حکمای دوره قاجاریه است که برای تکمیل دانسته های طبی و ادبی خویش راهی هندوستان گردید و مدتها در این سرزمین اقامت داشت و در سال 1238ق .در احمد آباد گجرات هند صاحب فرزندی شد که او را ابوالحسن نامید ،همان شخصی که بعدها به میرزا ابوالحسن جلوه مشهور گردید. اساتید ‏ ‏ ‏ ‏ ميرزا حسن بن مال علی نورى ميرزا حسن چينى ()1264از شاگردان مال على نورى مالعبدالجوادتونی 1281 گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند. شاگردان حکیم جلوه طی نیم قرن تدریس شاگردان زیادی را تربیت کرد که ‏ برجسته ترین آنان به شرح زیرند: .1میرزا محمد طاهر تنکابنی : .2آیت الله العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی : .3آقا سید حسین بادکوبه ای : .4مال محمد آملی : .5میرزا حسن کرمانشاهی : دیگر شاگردان جلوه عبارت اند از: حکیم میرزا ابراهیم حکمی زنجانی ،حکیم مال محمد هیدجی زنجانی ، عبدالرسول مازندرانی ،ضیاء الحکمای زواره ای ،میرزا مهدی آشتیانی ،میرزا علی اکبر حکیم یزدی ،میرزا محمود مدرس کهکی قمی ،حاج شیخ عبدالنبی نوری ،سید عباس شاهرودی ،سید محمود حسینی مرعشی نجفی (پدر حضرت آیه الله مرعشی نجفی ) حاج میرزا عبدالکریم سبزواری فرزند حاج مال هادی سبزواری و...  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ حاشیه بر شفاء حواشی بر کتاب اسفار مالصدرا اثبات الحرکه الجوهریه رساله ای در بیان ربط حادث به قدیم حواشی بر مشاعر مالصدرا حواشی بر مبداء و معاد مالصدرا رساله ای در ترکیب و احکام آن رساله در وجود و اقسام آن حاشیه بر شرح هدایه االثیریه ابهری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ تعلیقه بر رساله دره الفاخر، حاشیه بر شرح ملخص چغمینی تعلیقات بر مقدمه شرح فصوص قیصری حاشیه بر شرح منظومه حاج مال هادی سبزواری جسم تعلیمی وجود الصور النوعیه انتزاع مفهوم واحد القضیه المهمله هی القضیه لطبیعیه بیان استجابت دعا، دیوان جلوه نقد مالصدرا ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ اولین نفری که به نقد مالصدرا پرداخت (آشتیانی ،مقدمه شواهد)57 ، 24روش مال صدرا در تحرير مباحث علمى ..... سه رسائل فلسفى مرحوم جلوه در طبيعيات شفا به طور سطحى و به اصطالح طالب به نحو (كان ،يكون) و در علوم رياضى ،آن هم رياضيات معمول در مدارس قديم در سالهاى حدود نود يا هشتاد سال قبل ،مدرس رسمى بود .الهيات شفا را هم تدريس مىنمود و رشته تخصصى او همينها بود كه ذكر شد .حواشى كه از او در اين قسمتها در دست است ،بسيار سطحى و كم عمق است و اگر به همه شفا حاشيه مىنوشت ،حواشى او در رديف سطحىترين تعليقات به شمار مىرفت و فقط از تتّبع او مىشد بهره برد. آن مرحوم به جاى حل مشكالت كتب فلسفى ،دنبال نسخ مىگشت و اغلب اوقات (بنا به نقل اساتيد بزرگ ما) مجلس درس را با تطبيق نسخ و (ان قلت و قلت) برگزار مىنمود. در فهم مشكالت مباحث عرفانى و حكمت ذوقى و حكمت متعاليه سبك مال صدرا بسيار عاجز بود ،با اين كه تدريس الهيات به روش اهل ذوق و تحقيق در كتب عرفانى مثل تمهيد القواعد و شرح فصوص و مصباح االنس فن او نبود ،اين قبيل از كتب را هم تدريس مىنمود. در مقام تدريس اسفار و كتب عرفانى ،با اين كه خود را خيلى به زحمت مىانداخت و مدت طوالنى به مطالعه اين كتب اشتغال داشت ،كارى از پيش نبرد و حوزه او رونقى از اين جهت پيدا ننمود و طالب فاضل از حضور حوزه تدريس او در عرفانيات و الهيات -به خصوص كتاب اسفار -خوددارى مىنمودند و از خود رغبتى نشان نمىدادند [.]1 برخالف او ،معاصر او آقا محمد رضا قمشهاى در عرفانيات و الهيات يكى از نوادر اعصار به شمار مىرود و نظير او شايد در دوران رواج عرفان و تصوف ،يعنى عصر قونيوى و فرغانى و كاشانى و قيصرى نادر است.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و یکم .1میرزا هاشم اشکورى رشتى1332 . .2میرزا حسن کرمانشاهى1336. .3میرزا شهاب الدین نیریزى شیرازى .4میرزا عباس شیرازى دارابى،معروف به حکیم عباس1300 . .5جهانگیرخان قشقایى1328 - 1243 . .6آخوند مال محمد کاشى1332 . .7آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتى1326 . .8میرزا على اکبر حکمى یزدى قمى1345 . .9حاج شیخ عبد النبى نورى. .10حاج میرزا حسین علوى سبزوارى. 1352 1268 .11شیخ غالمحسین شیخ االسالم خراسانى. 1319- 1246 .12میرزا محمد سروقدى مشهدى. .13مال محمد هیدجى زنجانى 1339  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و يكم .1ميرزا هاشم اشكورى رشتى.از اساتيد مسلم فلسفه و عرفان زمان خود بوده و شاگردان بسيارى از حوزه پر بركتش برخاستهاند.او يكى از اركانى است كه واسطه انتقال فلسفه و عرفان به طبقات بعدى است.شهرتش و امتيازش از هم طبقههايش به تخصص در عرفان نظرى است.مصباح االنس فنارى را كه شرح مفتاح الغيب قونوى استحاشيه كرده و چاپ شده است،متاسفانه آنقدر بد چاپ شده كه يك جفت چشم بها مىگيرد.حكيم اشكورى از شاگردان حكيم قمشهاى و آقا على مدرس و ميرزاى جلوه بوده است.وى در سال 1332در گذشته است. .2ميرزا حسن كرمانشاهى.معاصر اشكورى و شاگرد سه استاد مسلم فوق الذكر است.او نيز شاگردان بسيار تربيت كرده است و از اركان انتقال فلسفه به طبقات متاخرتر است.وى در سال 1336در گذشته است. .3ميرزا شهاب الدين نيريزى شيرازى.شاگرد حكيم قمشهاى و ميرزاى جلوه بوده و در فقه و اصول نيز مهارت داشته است. او نيز در عرفان نظرى محيى الدينى يد طوال داشته است.حكيم نيريزى مدرسه صدر تهران را-كه قبال اقامتگاه استادش حكيم قمشهاى بود-محل اقامت قرار داد و به كار تحقيق و تدريس و تربيتشاگرد پرداخت.رسالهاى در«حقيقت وجود»نگاشته است.مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى كه شرح حال وى را نگاشته،مىگويد:نسخهاى از اين رساله نزد من است (. )94 .4ميرزا عباس شيرازى دارابى،معروف به حكيم عباس.از اساتيد مسلم فلسفه در استان فارس است.شاگرد حكيم سبزوارى بوده و قبال از او در ذيل نام حكيم سبزوارى ياد كرديم.عالمه تهرانى مىنويسد:در معقول و منقول بارع بود .اسفار را به خط خود نوشته و از خود بر آن حواشى زده است.دعاى كميل و قصيده معروف ميرفندرسكى را شرح كرده است.شيخ احمد شيرازى نجفى معروف به شانه ساز و ميرزا ابراهيم نيريزى(كه هر دو از مدرسان حكمت در شيراز بودهاند)از شاگردان او بودهاند (. )95عالمه تهرانى مىگويد تاريخ وفاتش را نمىدانم،ولى فرصت الدوله شيرازى در آثار العجم وفات او را در سال 1300نوشته است.قبرش در حافظيه شيراز است. .5جهانگيرخان قشقايى.در بزرگى عشق تحصيل به سرش افتاد و دنبال علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلم فلسفه در اصفهان گرديد.مرحوم خان عالوه بر مقام علمى و فلسفى،در متانت و وقار و انضباط اخالقى و تقوا نمونه بوده است.تا آخر عمر در همان لباس عادى اولى خود باقى بوده و فوق العاده مورد ارادت شاگردان و آشنايان بوده است.مرحوم خان شاگرد آقا محمد رضا قمشهاى بوده و احتماال در ابتداى تحصيل حوزه،درس ميرزا عبد الجواد حكيم خراسانى مقيم اصفهان و مال اسماعيل اصفهانى در بكوشكى را درك كرده است (. )96جهانگيرخان در سال 1243در دهاقان اصفهان متولد شده و در سال 1328در اصفهان در گذشته است و قبرش در تحت فوالد اصفهان معروف است. .6آخوند مال محمد كاشى.مقيم اصفهان،معاصر جهانگيرخان و شاگرد آقا محمد رضا قمشهاى بوده است.در مدرسه صدر اصفهان مىزيسته و تا پايان عمر مانند جهانگيرخان-با تجرد بسر برد.مردى مرتاض بوده و حاالت عجيبه از او ظاهر مىشده است.بسيارى از اكابر و از آن جمله مرجع بزرگ مرحوم آقاى حاج آقا حسين بروجردى ( )97و مرحوم آقاى حاج آقا رحيم ارباب و گروهى ديگر از شاگردان اويند. آخوند كاشى در سال 1332در اصفهان در گذشت و در تخت فوالد نزديك قبر جهانگيرخان دفن شد. .7آقا ميرزا محمد باقر اصطهباناتى.وى نيز از شاگردان آقا على حكيم و حكيم قمشهاى و ميرزاى جلوه است.براى ادامه تحصيالت در علوم منقول به عتبات رفت.گروهى در آنجا از آن جمله محقق بزرگ معاصر مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانى غروى و مرحوم حاج شيخ غالمرضا يزدى از محضر او علوم عقليه را استفاده كردند.مشاراليه در جريان مشروطيت در سال 1326در اصطهبانات به قتل رسيد (. )98 .8ميرزا على اكبر حكمى يزدى قمى.از شاگردان سه استاد فوق الذكر و آقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران است ( )99و شايد در نزد شخص اخير رياضيات آموخته است (. )100اواخر عمر در قم مقيم بوده است.پس از ورود مجتهد بزرگ،مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى به قم و تشكيل حوزه و اجتماع فضال،گروهى و از آن جمله مرحوم آقاى حاج سيد محمد تقى خوانسارى از مراجع تقليد عصر ما و آقاى حاج سيد احمد خوانسارى يكى از مراجع تقليد معاصر،و استاد بزرگ اين بنده آيت الله خمينى(مدظله)از محضر معظم له استفاده كردهاند.ظاهرا در حدود سال 1345در گذشته است. .9حاج شيخ عبد النبى نورى.جامع المعقول و المنقول بوده است.در منقول شاگرد مرحوم ميرزاى شيرازى بزرگ و در معقول شاگرد آقا على مدرس و احتماال شاگرد قمشهاى و جلوه بوده است.وى در سال 1344درگذشته و در جوار حضرت عبد العظيم در مقبره ناصر الدين شاه دفن شده است.مرحوم حاج شيخ عبد النبى در جامعيت و حضور ذهن در مسائل علوم مختلف و هم در تقوا در زمان خويش مشهور بوده است.مرحوم آقا شيخ محمد تقى آملى فقيه و حكيم معاصر ،متوفى در سال 1391چهارده سال از محضر اين مرد بزرگ بهره گرفته است. .10حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى.شاگرد حاجى سبزوارى در معقول و شاگرد ميرزاى شيرازى در منقول بوده است.به هوش و ذكاء و حفظ معروف است.گويند تجليلى كه ميرزاى شيرازى از او در تصديق اجتهادش كرده است از احدى نكرده است.متاسفانه عمرش در سبزوار گذشت و استفاده قابل توجهى از او نشد.معظم له در سال 1268متولد و در سال 1352درگذشته است (. )101 .11شيخ غالمحسين شيخ االسالم خراسانى.وى از شاگردان حاجى سبزوارى است.مدت شش سال درس حاجى را در سبزوار درك كرده و خود سالها در مشهد مقدس مشعلدار علوم عقلى بوده است.نامش همراه نام مرحوم حاج ميرزا حبيب در داستان«اصحاب سراچه»(كه داستان معروفى است در مشهد)برده مىشود (. )102 ()103 مرحوم حاج شيخ عباسعلى خراسانى معروف به حاج فاضل از شاگردان او بوده است.وى در سال 1246متولد و در سال 1319در گذشته است . .12ميرزا محمد سروقدى مشهدى.وى نيز از شاگردان بنام حاجى سبزوارى و مدرسان علوم عقلى در مشهد بوده و حاج فاضل خراسانى از محضر ()104 . او استفاده كرده است .13مال محمد هيدجى زنجانى.بعد از تحصيل مقدمات در زنجان و قزوين به تهران آمد.رياضيات را از محضر آقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران،و حكمت و فلسفه را از محضر ميرزاى جلوه استفاده كرد.سفرى به عتبات براى تكميل معلومات رفت.در آنجا نيز ضمن تحصيل علوم نقلى به تكميل علوم عقلى پرداخت.پس از مراجعتبه تهران،خود حوزه درس داشت،طالبان حكمت از محضرش استفاده مىكردند.مرحوم هيدجى حاشيهاى دارد بر شرح منظومه حكيم سبزوارى كه مورد استفاده است و مكرر چاپ شده است. حكيم هيدجى مانند برخى از اسالف خودش،از تهذيب و صفاى نفس بهره كافى داشت و هم مانند برخى از آن اسالف تا پايان عمر در حال تجرد باقى ماند و در سال 1339درگذشت.به پارسى و تركى شعر نيكو مىگفته است (. )105وى وصيتنامهاى ديدنى و پند آموز دارد كه در آخر ديوانش چاپ شده است. مال محمد هيدجي -1233\49-1339-1270 1314 1314  هیدج 14کیلومتری ابهر اتوبیوگرافی در آخر تعلیقه بر شرح منظومه حاجی مال محمد پسر حاجی معصوم علی  حاشیه بر شرح منظومه تعلیقه بر اسفار دیوان هیدجی معروف به «دانشنامه»  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حاج شیخ عباسعلى فاضل خراسانى1344 . .2میرزا عسکرى شهیدى مشهدى،معروف به آقا بزرگ حکیم1354 . .3آقا سید حسین بادکوبهاى1358 1293 . .4آقاى آقا میرزا محمد على شاه آبادى تهرانى اصفهانى االصل1369. .5آقا سید على مجتهد کازرونى شیرازى،فرزند مرحوم حاج سید عباس مجتهد کازرونى1278. 1343.6آقا شیخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،آقا شیخ محمد حکیم و آقا شیخ محمد خراسانى. 1355 .7حاج شیخ محمد حسین غروى اصفهانى1361. .8آقا شیخ محمد تقى آملى1391- 1304 . .9آقاى آقا میرزا مهدى آشتیانى1372 . .10آقاى آقا میرزا احمد آشتیانى1395 . .11آقا میرزا طاهر تنکابنى1360 -1280 . .12آقا سید ابو الحسن رفیعى قزوینى1394 . .13آقا شیخ محمد حسین فاضل تونى- 1309 . 1380 .14سید محمد کاظم عصار1394 1305 . طبقه سى و دوم  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و دوم .1حاج شيخ عباسعلى فاضل خراسانى.چنانكه گفتيم در معقول از شاگردان مع الواسطه حاجى سبزوارى و در منقول از شاگردان مرحوم ميرزاى شيرازى است.وى از نمونههاى فضل و جامعيتيك قرن اخير است. سه نفر در آن عصر ضرب المثل جامعيت و دقت و تحقيق بودهاند:حاج فاضل خراسانى در مشهد،حاج شيخ عبد النبى نورى در تهران،حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى در سبزوار.مىگويند حاج ميرزا حسين،افضل آنها بوده است.مرحوم حاج فاضل در زمان خودش مدرس رسمى كتب فلسفه در حوزه با رونق مشهد بود.معظم له در همان سال كه همتاى تهرانىاش مرحوم حاج شيخ عبد النبى درگذشت(سال ،)1344در مشهد وفات يافت. .2ميرزا عسكرى شهيدى مشهدى،معروف به آقا بزرگ حكيم.از احفاد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه هم طبقه مال على نورى است و در طبقه بيست و هشتم از آنها ياد شد.بيتشهيدى در مشهد در حدود صد و پنجاه سال بيت علم و حكمت و روحانيتبود.مرحوم آقا بزرگ فرزند مرحوم ميرزا ذبيح الله است و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا هدايت الله و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه شاگرد مرحوم آقا محمد بيدآبادى و شيخ حسين عاملى بوده است. از تحصيالت مرحوم آقا بزرگ اطالع درستى نداريم.ظاهرا ابتدا شاگرد پدرش و مرحوم مال غالمحسين شيخ االسالم و ميرزا محمد سروقدى در مشهد بوده و بعد به تهران آمده و اندكى زمان مرحوم جلوه را درك كرده و نزد حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى نيز درس خوانده است. اين بنده در ابتداى تحصيل مقدمات عربى در مشهد(سالهاى 1354-1352ه.ق)او را كه پير مردى سپيد موى و ساده زيستبود ديده بودم.وى فرزندى داشتبه نام ميرزا مهدى كه در همه حوزه عظيم و پر رونق مشهد در آن وقت از نظر فضل و فضيلت مانند ستاره مىدرخشيد،استاد شرح منظومه و اسفار و كفايه بود.آن وقتسنين ميان سى و چهل را طى مىكرد.آن جوان در سال 1354درگذشت و مشهد را عزادار ساخت.سال بعد خود مرحوم آقا بزرگ درگذشت و با درگذشت اين دو نفر پرونده روحانيت و حكمت و فلسفه در اين خاندان بسته شد. مرحوم آقا بزرگ به وارستگى و صراحت لهجه و آزادگى و آزادمنشى شهره بود.با اينكه در نهايت فقر مىزيست،از كسى چيزى نمىگرفت.يكى از علماى مركز كه با او سابقه دوستى داشته است پس از اطالع از فقر او،در تهران با مقامات باال تماس مىگيرد و ابالغ مقررى قابل توجهى براى او صادر مىشود.آن ابالغ همراه نامه آن عالم مركزى به آقا بزرگ داده مىشود.مرحوم آقا بزرگ پس از اطالع از محتوا ضمن ناراحتى فراوان از اين عمل دوست تهرانىاش،در پشت پاكت مىنويسد«:ما آبروى فقر و قناعت نمىبريم»...و پاكت را با محتوايش پس مىفرستد. .3آقا سيد حسين بادكوبهاى.مرحوم بادكوبهاى در سال 1293در دهى از دهات بادكوبه متولد شد.پس از تحصيل مقدمات به تهران آمد و رياضيات را نزد ميرزاى جلوه(اواخر عمر جلوه)آموخت و فلسفه را از محضر حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى استفاده كرد.آنگاه به نجف رفت و به تكميل علوم نقليه در حوزه آخوند مال محمد كاظم خراسانى و شيخ حسن ممقانى پرداخت. مطابق نقل عالمه تهرانى در نقباء البشر مرحوم بادكوبهاى در نجف در علوم عقلى و نقلى شهرت يافت و به تدريس رشتههاى مختلف نقلى و عقلى پرداخت.گروه بسيارى از محضرش بهرهمند شدند.حضرت استادنا العالمه آقاى حاج سيد محمد حسين طباطبايى(مد ظله)طبيعيات و الهيات شفا را از اول تا آخر نزد اين مرد بزرگ در نجف تحصيل كردهاند .مطابق نقل عالمه تهرانى،اين مرد و مرحوم حاج شيخ محمد حسين غروى دو چهرهاى بودند كه در آن زمان در نجف به اطالع بر علوم عقليه شناخته مىشدند.مشاراليه در سال 1358در نجف اشرف درگذشت (. )106  ‏ .4آقاى آقا ميرزا محمد على شاه آبادى تهرانى اصفهانى االصل.جامع المعقول و المنقول بود.در فلسفه و عرفان شاگرد ميرزاى جلوه و ميرزاى اشكورى بوده است.در منقول شاگرد حاج ميرزا حسن آشتيانى در تهران و آخوند خراسانى و ميرزا محمد تقى شيرازى در نجف و سامره بوده است.در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد.در سالهاى اقامت مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى در قم،سالها به قم مهاجرت كرد و فضال از محضرش كمال بهره را مىبردند.در عرفان امتياز بى رقيبى داشت.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)در آن مدت از محضر پر فيض اين مرد بزرگ استفاده برده بود و او را باالخص در عرفان،بى نهايت ()107 مىستود.معظم له در سال 1369در تهران درگذشت . .5آقا سيد على مجتهد كازرونى شيرازى،فرزند مرحوم حاج سيد عباس مجتهد كازرونى.در 1278متولد شد.در 1291از كازرون به شيراز آمد و تا سال 1304در شيراز به تحصيل معقول و منقول پرداخت.معقول را نزد شيخ احمد شيرازى نجفى-كه شاگرد حكيم عباس دارابى بوده-و شيخ محمد حسين شانهساز تحصيل كرد.احتماال اواخر دوره تدريس حكيم عباس(متوفاى )1300را نيز درك كرده است.از سال 1304تا 1315 در نجف اقامت كرد و از حوزه درس آخوند مال محمد كاظم بهرهمند شد و به مقامات عالى نايل آمد.از سال 1319تا پايان عمر()1343در شيراز به تدريس خصوصا تدريس فلسفه و عرفان اشتغال داشت.بسيارى از مدرسين و فضالى شيرازى در معقول و منقول شاگرد او بودهاند.مرحوم آقا سيد على نمونهاى از سلف صالح بوده است.شاگردان او و ساير مردم شيراز داستانها از صفاى نفس و تقواى او دارند.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .6آقا شيخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،معروف به آقا شيخ محمد حكيم و آقا شيخ محمد خراسانى.مقيم مدرسه صدر اصفهان و از شاگردان مرحوم جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى(و بيشتر جهانگيزخان)بوده است.بعد از درگذشت آن دو نفر،استاد مسلم فلسفه اصفهان بود.مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازى ( )108و آقاى جالل الدين همايى استاد دانشگاه تهران،از شاگردان اويند.حكيم خراسانى در وارستگى و پاكى كم نظير بود و مانند جهانگيرخان و آخوند كاشى تا آخر عمر مجرد زيست.در سال 1355درگذشت. پس از درگذشتحكيم خراسانى،در اصفهان دو نفر ديگر بودند كه اين شمع را روشن نگه مىداشتند:مرحوم حاج آقا صدر كوپايى و مرحوم شيخ محمود مفيد.با درگذشت اين دو نفر اين چراغ چهار صد ساله تقريبا به خاموشى گراييد. .7حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى.در تقوا و علم،منقوال و معقوال يگانه بود.در سال 1296در نجف متولد شد .پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيستسالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مىكرد.بعد به نجف مشرف شد و در درس مرحوم آخوند مال محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد( )1329ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.مرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشهاش هم اكنون جزء انديشههاى زندهاى است كه در ميان علما و فضالى حوزههاى درس فقه و اصول مطرح است.منظومهاى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام«تحفة الحكيم».رسالهاى هم در معاد نوشته است.حضرت استادنا العالمه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در سالهاى ميان 1354-1344از محضر اين بزرگ بهرههاى فراوان برده و افتخار شاگردىاش را دارند.معظم له در سال 1361با سكته مغزى در گذشت (. )109 .8آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304در تهران متولد شد.قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملى(-1263 )1336كه او خود از فيلسوفان به شمار مىرفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشاهى قريب 14سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهد نورى بهرهمند شد .از آن پس به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخالق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مىگرفت. معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدريس مىكرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوستبر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،و مهمترين اثر منقولىاش شرحى است استداللى بر عروة الوثقى.معظمله در سال 1391قمرى در تهران درگذشت (. )110 .9آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشهاى بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تالميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهساالر قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.در حدود سالهاى -1365 1366هجرى قمرى به استدعاى فضال و طالب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.اين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزندهاى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام«اساس التوحيد»درباره«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده است.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمىدانم.در سال 1372در گذشت.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .10آقاى آقا ميرزا احمد آشتيانى.معظم له كوچكترين فرزند حاج ميرزا حسن مجتهد آشتيانى بود.جامع المعقول و المنقول و ضرب المثل تقوا و پارسايى بود.بيش از چهل سال در تهران به تدريس فقه و اصول و معقول پرداخت.معظم له نيز از شاگردان حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى بود. در حدود سالهاى 1350-1345براى تكميل علوم نقلى به نجف رفت و خود نيز تدريس مىكرد.در درس اسفار او فضالى درجه اول آن ايام نجف كه بسيارى از آنها مجتهد مسلم بودند شركت مىكردند.حضرت استاد عالمه طباطبايى در همان ايام از محضر اين مرد بزرگ استفاده كرده،قسمتى از اسفار را نزد او خواندهاند.معظم له در سال 1395در حالى كه قريب صد سال از عمرش مىگذشت زندگانى را بدرود گفت. .11آقا ميرزا طاهر تنكابنى.او نيز از اساتيد مسلم فلسفه در دوران اخير بود و ممحض در فلسفه بود.احاطه وى به متون و آراء فالسفه حيرت انگيز بوده است.در سال 1280در كالردشت مازندران متولد شد.براى تكميل تحصيالت به تهران آمد .دوره ميرزاى جلوه و حكيم قمشهاى و حكيم مدرس را درك كرده است.اينكه از درس حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى استفاده كرده استيا نه،چيزى نمىدانيم.پس از دوره اين سه حكيم،او از اساتيد مسلم به شمار رفته است و در سال 1360وفات يافت. .12آقا سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى.از مشاهير و معاريف اساتيد در نيم قرن اخير بود.جامع المعقول و المنقول بود .فلسفه را نزد حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى آموخته بود.پس از تاسيس حوزه علميه قم در سال 1340وسيله مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،معظم له به قم مهاجرت كرد و ضمن استفاده از محضر آقاى حائرى،خود به تدريس شرح منظومه سبزوارى و اسفار مال صدرا پرداخت.فضال از درسش استفاده مىكردند.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)شرح منظومه و قسمتى از اسفار را نزد او خواندهاند.او را بالخصوص از نظر حسن تقرير و بيان مىستودند.مرحوم رفيعى در زمان حيات مرحوم آقاى حائرى به قزوين مراجعت كرد.طالبان حكمت احيانا براى استفاده از محضرش به قزوين مىرفتند.سالهاى آخر،تهران را محل اقامت قرار داد و از مراجع تقليد به شمار مىرفت.در سال 1394جهان را وداع گفت. .13آقا شيخ محمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رسالهاى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مىكرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال 1309متولد ( )111و در حدود سال 1380درگذشت. .14سيد محمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مىرفت.در سال 1305متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى)پرداخت.بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35 سالگى(سال 1340قمرى)به تهران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصوص معقول)پرداخت.پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313هجرى شمسى(تقريبا 1353قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365كه مدرسه عالى سپهساالر نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ چيز را به جد نمىگرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394درگذشت (. )112 .7حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى. کمپانی  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ در تقوا و علم،منقوال و معقوال يگانه بود. در سال 1296در نجف متولد شد. پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيستسالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مىكرد.بعد به نجف مشرف شد و در درس مرحوم آخوند مال محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد( )1329ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.مرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشهاش هم اكنون جزء انديشههاى زندهاى است كه در ميان علما و فضالى حوزههاى درس فقه و اصول مطرح است. منظومهاى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام«تحفة الحكيم».رسالهاى هم در معاد نوشته است. حضرت استادنا العالمه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در سالهاى ميان 1354-1344از محضر اين بزرگ بهرههاى فراوان برده و افتخار شاگردىاش را دارند. معظم له در سال 1361با سكته مغزى در گذشت (. )109 محمد تقي آملي  ‏ ‏ ‏ ‏ .8آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304در تهران متولد شد. قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملى()1336-1263كه او خود از فيلسوفان به شمار مىرفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشاهى قريب 14سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهد نورى بهرهمند شد .از آن پس به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخالق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مىگرفت. معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدريس مىكرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوستبر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،و مهمترين اثر منقولىاش شرحى است استداللى بر عروة الوثقى. معظمله در سال 1391قمرى در تهران درگذشت (. )110 ميرزا مهدي آشتياني  ‏ ‏ .9آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشهاى بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تالميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهساالر قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.در حدود سالهاى 1366-1365هجرى قمرى به استدعاى فضال و طالب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.اين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزندهاى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام«اساس التوحيد»درباره«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده است.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمىدانم.در سال 1372در گذشت. ميرزاابو الحسن رفيعي قزوینی 1310قزوین 1396 -قم  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 1310قزوین 1333تهران 1340قم با تاسیس حوزه علمیه قم 1348قزوین 1380تهران وفات 1396مدفن :قم شاگردان ‏ امام خمینی (ره)حسن زاده آملی ،محی الدین انواری ،سید رضی شیرازی ،شاهچراغی، مصطفی امام جمعه ای ،حکیم ذهبی شیرازی ،مهدوی کنی ،میرزا عبدالحسین ابن الدین ،سید مهدی کشفی ،شیخ شعبان لنگرودی ،سید جالل الدین آشتیانی ،سید محمد یزدی ،سید مصطفی خوانساری ،شیخ محمد ابن الشیخ قمی ،سید مرتضی مبرقعی، عالء الدین کرمانشاهی ،سید احمد قمی ،حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی ،میرزا حسین نوری ،سید محمد رضایی ،محمدرضا ربانی تربتی ،شیخ محمد حسین اویسی ،میرزا ابوالقاسم خرمشاهی ،مهدی باقری کنی ،دکترغالمحسین دینانی ،امامی کاشانی ،شیخ محمد تقی شریعتمداری ،نجم الدین اعتمادزاده ،نظام الدین قمشه ای ،دکتر سید حسین نصر ،سید محمد مهدی تقوی ،شیخ هادی سلمانی ،غالمرضا رضانژاد ،سید محسن رفیعی ( فرزند آیةالله رفیعی) ،ذوالمجد طباطبایی ،حاج احمد سیاح ،سید ابوترب ابوترابی قزوینی. آثار ‏ ‏ آیة الله رفیعی به موجز نویسی ُش هره است. - 1شرح دعای سحر - 2رساله معراج - 3رساله اسفار اربعه - 4رساله در بیان قوه مولده - 5 رجعت - 6تخلیه و تجلیه و تحلیه - 7حرکت جوهریه - 8اتحاد عاقل و معقول ( فارسی) - 9اتحاد عاقل و معقول ( عربی) - 10رساله در وحدت وجود - 11رساله در حقیقت عقل - 12رساله در شب قدر - 13سخن در معاد - 14مقاله در وجود - 15تفسیری در دو آیه از سوره یونس - 16 مقاله در تشریح اجزاء حملّیه و اجزاء حّدیه - 17مقاله در قضایای ضرورّیه ازلیه - 18رساله در حدوث دهری - 19مقاله در اراده و مشیت - 20مقاله در مسح رأس و وضوء - 21مقاله در شرح زندگی مالصدرا - 22بحث شریف معاد - 23حاشیه بر شرح منظومه حکیم سبزواری - 24حواشی بر اسرار الحکم سبزواری - 25حواشی بر شرح االسماء الحسنی ،سبزواری - 26حواشی بر کتاب اسفار االربعة صدرالمتألهین شیرازی - 27حواشی بر مشاعر - 28حواشی بر عرشیه مالصدرا 29 حواشی بر تعلیقات مالصدرا بر کتاب شفای بوعلی سینا - 30حواشی بر شرح اصول کافیمالصدرا - 31حواشی بر مفاتیح الغیب مالصدرا - 32حواشی بر کتاب شفای ابن سینا - 33 حواشی بر کتاب شرح االشارات و الّتنبیهات - 34حواشی بر شوارق االلهام فیاض الهیجی - 35 حواشی بر گوهر مراد عبدالرزاق الهیجی - 36حواشی بر قبسات میرداماد - 37حواشی بر شرح حکمةاالشراق قطب الدین شیرازی - 38حواشی بر مقدمه فصوص الحکم قیصری - 39تعلیقات بر الشواهد الربوبّیة صدر المتألهین - 40تعلیقات بر اسراراآلیات صدرالمتألهین - 41حواشی بر شرح مطالع در منطق - 42حواشی بر شرح تجرید قوشچی در کالم - 43تعلیقات بر مصباح االنس ابن فناری در عرفان - 44کتابی در حول عقاید امامّیه در رّد « جّبانی» از نویسندگان کویت - 45 تقریرات درسی اصول عقاید. آثار چاپی مجموعه رسائل و مقاالت فلسفی ،با تصحیح غالمحسین رضا نژاد ،1367 ،سپهر  ‏ معظم له در فقه استداللی نیز تألیفاتی داشته اند که عبارتند از: -1کتاب صلوة -2کتاب خمس -3کتاب حج -4کتاب میراث -5کتاب نکاح -6کتاب طالق -7کتاب مکاسب و بیع و تجارت -8در قاعده ال ضرر -9توضیح المسائل -10هدایة االنام -11حواشی بر عروة الوثقی -12رساله مناسک حج -13اسرار حج -14حواشی بر کفایة االصول -15تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری -16حاشیه بر وسیلة النجاة آقا سید ابوالحسن اصفهانی)18(. فاضل تونی ()1380-1305  ‏ .13آقا شيخ محمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رسالهاى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مىكرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال 1309متولد ( )111و در حدود سال 1380درگذشت.  تولد 1288تون (طبس) 17 سالگی به مشهد اصفهان تهران برای درک محضر اشکوری در مدرسه سپهساالر وفات 13بهمن 1339 آثار جزوه صرف تعلیقه بر شرح فصوص منتخب قرآن و نهج البالغه صرف و نحو قرائت منتخب کلیله و دمنه ترجمه فنون سماع جزوه منطق حکمت قدیم الهیات عصار سید محمدکاظم لواسانی تهرانی ()1394 -1305  ‏ ‏ ‏ ‏ . 14سيد محمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مىرفت.در سال 1305متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى)پرداخت. بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35 سالگى(سال 1340قمرى)به تهران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصوص معقول)پرداخت. پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313هجرى شمسى(تقريبا 1353قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365كه مدرسه عالى سپهساالر نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ چيز را به جد نمىگرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394درگذشت (. )112  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ -1رساله وحدت وجود -2رساله بدا -3اجابه الدعا في مساله البدا -4علم الحديث -5تفسير قرآن كريم -6شذراتي در جبر و اختيار و ... آثار يادشده در مجموعه اي تحت عنوان :مجموعه آثار عصار به اهتمام استاد سيدجالل الدين آشتياني همراه با حواشي و تعليقات ايشان به وسيله انتشارات اميركبير در سال 1376به چاپ رسيده است. طبقه سى و سوم عالمه شعرانی * عالمه طباطبایی  اين طبقه،طبقه اساتيد خود طبقه سى و سوم ما هستند.ما به مالحظاتى از ترجمه اين طبقه در حال حاضر خوددارى مىكنيم و به وقت ديگر و فرصت مناسبترى موكول مىكنيم. ابوالحسن شعراني 7شوال 1393 1352 /8 /12  ‏ والدت میرزا ابوالحسن ،فرزند شیخ محمد ،فرزند آخوند مالغالمحسین ،فرزند مولی ابوالحسن مجتهد فرزند مال ابوالقاسم ،فرزند عبدالعزیز ،فرزند محمد باقر ،فرزند نعمت الّله تهرانی و از نوادگان آخوند مالفتح الّله کاشانی ،صاحب تفسیر منهج الصادقین ،در سال 1320 هـ.ق در تهران چشم به جهان گشود. تحصیالت ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ استاد در ابتدای سنین نوجوانی ،نزد پدر بزرگوارش به فراگیری قرآن ،الفیه ابن مالک و شاطبیه پرداخت .سپس ،ادامه دروس حوزوی را در رشته های مختلف ،نزد افاضل قم و نیز در مدرسه خان مروی تهران پی گرفت. استاد در قم نزد حکیم میرزا محمود قمی ،متخلص به «رضوان» و نیز شیخ آقا بزرگ ساوجی ،علم فقه را فرا گرفت .و در محضر آیات عالی مقام ،حاج شیخ عبدالکریم حائری و حاج شیخ عبدالنبی نوری در قم ،سالها شاگردی می کرد. استاد در کنار تحصیل علوم حوزوی ،به فراگیری علوم روز از جمله ریاضی ،نجوم و اسطرالب نزد مرحوم میرزا حبیب الّله ذوالفنون پرداخت. عالمه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم ،به بیان چگونگی آغاز تحصیالت و تداوم آن می پردازد .و می گوید« :اما چنین گوید این بنده فانی ،ابوالحسن بن محمود بن غالمحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب) ،که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطالحات و رسوم بگذشت ،و اقتداء به اسالفی الصالحین ،از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم .گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب ،و زمانی به درایت اسفار ،و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار ،و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد. و سرحت طرفی بین تلک المعالم لقد طفت فی تلک المعاهد کلها سالیان دراز ،شب بیدار و روز تکرار ،و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقالم و قراطیس .ناگهان ،سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است ،و معرفت بذر عمل و طاعت ،و طاعت بی اخالص نشود .و اینهمه میسر نگردد ،مگر به توفیق خدا و توسل به اولیاء ،مشغولیها تا چند. چون عمل در تو نیست نادانی علم چندان که بیشتر خوانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت .زود برخیز ،که آفتاب برآمد و کاروان رفت)2(. استادان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ استادان ایشان در تهران و قم عبارتند از آیات عظام: . 1شیخ محمد تهرانی :پدر عالمه شعرانی ،وی اولین استاد ایشان بود که از همان دوران نوجوانی ،دروس ابتدایی حوزه ،قرآن و ادبیات عرب را به او آموخت و او را برای کسب دیگر علوم حوزوی و استفاده از محضر بزرگان آن دوران آماده کرد. . 2میرزا محمود قمی مشهور به رضوان :وی از استادان بزرگوار عالمه ،در علوم نقلی بود. . 3شیخ آقا بزرگ ساوجی :وی فاضل متبحر و عالی مقامی بود که در علوم فقه و دیگر علوم حوزوی ایشان را تعلیم داد. . 4محدث فاضل سید ابوتراب خوانساری :وی سهم بسزایی در راه تعلیم او داشت ،به طوری که حدود 30 سال عالمه برای کسب علوم عالیه حوزوی در مدرسه مروی و حوزه های علمیه قم و نجف در نزد او تلمذ کرد و عالوه برفقه ،معارف شیعی و فقه اهل سنت را نزد او فراگرفت. .5میرزا حبیب الّله ذوالفنون :وی علم هیأت ،نجوم ،اسطرالب ،زیج و ریاضیات کاربردی را به عالمه یاد داد. . 6حاج میرزا مهدی آشتیانی :ایشان از استادان معروف و به نام حوزه بودند که دروس اصلی و عالیه حوزه را به مرحوم عالمه آموخت. دیگر استادان مرحوم شعرانی در علوم عقلی و نقلی ،عبارتند از :میرزا طاهر تنکابنی ،حاج شیخ عبدالنبی نوری ،حکیم هیدجی ،مسیح طالقانی ،ادیب لواسانی ،شیخ محمد رضا قمشه ای و میرزا علی اکبر یزدی.  ‏ ‏ ‏ ‏ آیت الّله شعرانی ،دانشمندی کم نظیر ،عمیق و به حق جامع علوم عالیه بود .وی در فقه ،اصول ،تاریخ، نجوم ،ادبیات ،حکمت ،ریاضیات و محاسبات ید طوالیی داشت. جامعیت علمی عالمه شعرانی از جمله علمای نادری بود ،که جامع علوم معقول و منقول شناخته شد.این وسعت و گستردگی علمی ،برای او امتیاز مهمی محسوب می شود ،به طوری که در علوم :نجوم ،ریاضی و طب صاحب نظر بود ،و به زبانهای زنده دنیا از جمله :عربی ،عبری و انگلیسی تسلط و آشنایی کامل داشت. همچنین ،زبان فرانسه را نزد یک عالم یهودی فرا گرفت. آیت الّله حسن زاده آملی ،از شاگردان برجسته ایشان ،چنین می گوید« :این قهرمان علمی ،در جمیع علوم مختلف منحصر به فرد بود .هیچ کدام از علمای معاصر را مانند ایشان در ماهیت علوم و احاطه به آنها ندیدم)3(. وی به همه علوم روز اشراف داشت ،چنانچه یکی از علمای شیعی معاصرش که خود در رشته های مختلف علمی ید طوالنی داشت ،عالمه شعرانی را خواجه نصیر عصر معرفی کرد و گفت که او هئیت مالریون را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد)4(. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ برخی از شاگردان آن عالم بزرگ عبارتند از حضرات آیات عظام: .1آیت الّله میرزا هاشم آملی ( 1322ـ 1413هـ.ق) :او در شهر آمل به دنیا آمد و پس از طی دوران مقدماتی ،عازم تهران شد .در تهران ،وی تحصیالتش را نزد شهید مدرس ،سید محمد تنکابنی و عالمه شعرانی ادامه داد .سپس ،وی در سال 1345 هـ.ق به قم رفت ،دوره عالی حوزه را در محضرت آیت الّله حائری و آیت الّله سید محمد حجت کوه کمره ای فرا گرفت و به درجه اجتهاد نائل شد .وی مدتی نیز ،در نجف اشرف در محضر آیات :میرزای نائینی ،آقا ضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی به ادامه تحصیل پرداخت و سالها در حوزه علمیه قم فقه و اصول را تدریس کرد. .2آیت الّله جوادی آملی :ایشان از فقها و فالسفه بزرگ معاصر ،و از استادان حوزه علمیه قم است ،که دهها اثر علمی و فقهی دارد. .3آیت الّله حسن زاده آملی :از شاگردان مبّر ز عالمه به شمار می روند ،در این مقاله مفصل از ایشان سخن به میان آمد. . 4استاد شیخ محمد حسن احمدی فقیه یزدی. . 5استاد علی اکبر غفاری :او از شاگردان فرزانه استاد است ،که در زمینه تصحیح و طبع آثار حدیثی شیعه ،خدمات بی شائبه ای را ارائه کرده است. .6استاد میر جالل محدث ارموی( 1323هـ.ق ـ 1358هـ.ش) :استاد در شهر ارومیه به دنیا آمد .وی پس از عمری تحصیل و تحقیق و تألیف ،در تهران درگذشت و بیش از 70اثر علمی از خود برجای گذاشت. برخی دیگر از شاگردان عالمه ،عبارتند از سید محمد باقر حجتی ،محمد خوانساری ،احمد سیاح ،سید حسن سادات ناصری، سید عباس شجاعی ،سید رضی شیرازی ،قوامی واعظ ،مهدی محقق و کمال مرتضوی. آثار فلسفه و کالم ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1شرح تجرید الکالم. .2مجموعه اصطالحات فلسفی. .3حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری. .4کتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات یهودی و نصاری. .5مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحکم سبزواری. تفسیر و علوم قرآنی ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حاشیه بر تفسیر مجمع البیان در 10جلد ،با تصحیح کامل ،اعراب گذاری و توضیحات. .2تصحیح کامل تفسیر صافی در دو جلد. . 3تعلیقات بر تفسیر کبیر جدش ،تفسیر منهج الصادقین ،در یک جلد. . 4مقدمه بر حواشی کامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در 12جلد. .5نثر طوبی و دائرة المعارف اصطالحات قرآنی تا حرف صاد. .6طبع متجاوز از 60سخن قرآنی که با نظر ایشان تصحیح و اعرابگذاری شد. حدیث و درایه ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حواشی و تحقیق کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی در سه جلد. .2تعلیقات بر شرح اصول کافی مالصالح ،در 12جلد. .3تعلیقات بر وسائل الشیعه از جلد 16تا جلد .20 .4تحقیق و تصحیح جامعة الرواة به دستور آیت الّله بروجردی. .5رساله ای در باب علم درایه. عرفانی .1 حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی. . 2 ترجمه و شرح دعای «عرفه» ضمیمه کتاب فیض الدموع. .3 شرح و ترجمه مفصل صحیفه سجادیه.  فقه و اصول ‏ .1المدخل اولی عذب المنهل در اصول. ‏ . 2شرح کفایه مرحوم آخوند به طریقه «قال و اقول» در اصول. ‏ .3حاشیه کبیره بر قواعد االصول. ‏ احکام ‏ .1رساله ای در شرح شکوک الصالة فی العروة الوثقی. ‏ .2رساله مختصر فقهی برای تدریس. ‏ .3مناسک حج با حواشی نه نفر از مراجع تقلید. ‏ .4شرح تبصره عالمه حلی. تاریخ اسالم ‏ ‏ ‏ .1ترجمه کتاب االمام علی(ع) صوت العدالة االنسانیه، با نقد لغزشهای (جرج جرداق) ،نویسنده آن. .2ترجمه کتاب نفس المهموم مرحوم شیخ عباس قمی. .3تعلیقات بر کتاب محمد(ص) پیامبر و سیاستمدار، نوشته مونتگمری وات. ویژگیهای علمی ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1مطالعات فراگیر علمی .2دانشمندی ذوالفنون .3روشن بینی و بصیرت .4شرح صدر علمی .5تعمیق و ژرفنگری .6نبوغ فکری و اختراع علمی آشنایی با زبان های متعدد ‏ عالمه شعرانی عالوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کالم و ،...با چندین زبان -غیر از فارسی و عربی -آشنا بود: ‏ ‏ ‏ ‏ .1فرانسه :شعرانی به زبان فرانسه ،کامال تسلط داشت و بسیاری از کتب علمی اسالمی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می کرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می نمود. .2ترکی :زبان ترکی را مثل زبان مادری می دانست و می خواند و می نوشت. .3انگلیسی :وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و الزم آشنایی داشت. .4عبری :ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ عالمه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم ،به بیان چگونگی آغاز تحصیالت و تداوم آن می پردازد .و می گوید: «اما چنین گوید این بنده فانی ،ابوالحسن بن محمود بن غالمحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب) ،که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطالحات و رسوم بگذشت ،و اقتداء به اسالفی الصالحین، از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم .گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب ،و زمانی به درایت اسفار ،و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار ،و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد. و سرحت طرفی بین تلک المعالم لقد طفت فی تلک المعاهد کلها سالیان دراز ،شب بیدار و روز تکرار ،و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقالم و قراطیس. ناگهان ،سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است ،و معرفت بذر عمل و طاعت ،و طاعت بی اخالص نشود .و اینهمه میسر نگردد ،مگر به توفیق خدا و توسل به اولیاء ،مشغولیها تا چند. چون عمل در تو نیست نادانی علم چندان که بیشتر خوانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت .زود برخیز ،که آفتاب برآمد و کاروان رفت)2(. آشنایی با دهخدا در 1317سن 33سالگی دعوت از او برای همکاری در متون عربی در لغت نامه دهخدا مشارکت داشته است. مدخل ابوریحان به تمامه از عالمه شعرانی است آشنایی با فلسفۀغرب ‏ ‏ ‏ ‏ در کتاب «فلسفه اولی یا مابعدالطبیعه» به ترجمۀ مصطلحات فلسفی غرب پرداخته اند. از آن به «مجموعه مصطلحات فلسفی» یاد کرده اند این کتاب در 1316چاپ شده است قبل از «سیر حکمت در اروپا»ی فروغی که در سال 1318تا 1320چاپ شده است. این کتاب در ضمیمه کتاب «زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم عالمه میرزا ابوالحسن شعرانی» چاپ شده است. ارکان روش شناسی عالمه شعرانی سعید رحیمیان ،کیهان اندیشه ،46 ،ص 62 ‏ ‏ این بررسی به دیدگاه عقالنی و فلسفی عالمه شعرانی در تقابل دیدگاه مالصالح مازندرانی () شارح اصول کافی بیا شده است .این دیدگاه از همان جریان فرعی فلسفه و حتی تفکیک تبعیت می کرده است لذا با مخالفت عالمه شعرانی روبرو می شود. عالمه شعرانی ضمن مخالفت با غیر شرعی دانستن عرفان بیان می کند:  نکوهش ها در روایات درباره این علوم متوجه علمای سوء آنها و اهل مجادله آنهاست نه همۀ علماء  دید عقلی نسبت به آیات و احادیث اعتقاد به باطن احادیث و محکم و متشابه آنها تکیه بر حجیت ظواهر تفکیک اصطالحات احادیث از اصطالحات علوم وفات ‏ ‏ سرانجام ،عالمه شعرانی پس از سالها خدمات علمی و تبلیغی در سن 73 سالگی بر اثر شدت ضعف دچار بیماری قلبی و ریه گردید و پس از چندی، برای درمان به آلمان عازم شد .و سرانجام عالمه در نیمه شب یکشنبه 12 آبان 7 / 1352شوال 1393هـ.ق ،در یکی از بیمارستان های شهر هامبورگ آلمان چشم از جهان فرو بست .بدن مبارک ایشان پس از انتقال به ایران ،در مقبره خانوادگی در جوار حضرت عبدالعظیم الحسنی ،در شهر ری قرار گرفت .وصیتنامه وزین آن مرحوم ،در پایان جلد سوم حاشیه وافی درج شده است. گر نگاهی هست مرگ عالم و عامی یکی مرگ نادان چیست او مرده بود در زندگی نیست کشور زنده جز با نام دانش زین سبب چون به معنی بنگری آن دیگر و این دیگر است وآن سزای سوختن چون چوب بی برگ و بر است مرگ دانا از شمار عقل مرگ کشور است عالمه طباطبائي عالمه سیدمحمدحسین طباطبایی 1360-1281ش  تولد ‏ وفات ‏ تحصیالت ‏ 29ذى حجه سال 1321ه .ق مطابق با سال 1281ه .ش در شهر تبريز ‏ 18محرم سال 1402ه .ق مطابق با 24آبان سال 1360ه .ش در شهر قم ‏ ‏ ‏ تبریز هجرت به نجف اشرف براى ادامه تحصيل1304 تحصيل فلسفه و عرفان در نجف اشرف و مالزمت آية الله قاضى طباطبائى تحصيل رياضيات و فقه و اصول تحصيل علم تفسير در محضر آية الله قاضى طباطبائى ‏ ‏ ‏ ‏ بازگشت به تبريز و شروع تحقيق 1314 زندگى پربار در قم در زمينه تحقيق و تدريس 1325 اساتید ‏ - 1آية الله سيد على قاضى طباطبائى. ‏ - 2حكيم سيد حسين بادكوبهاى. ‏ - 3سيد ابوالقاسم خوانسارى. ‏ - 4آية الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى ( معروف به كمپانى ). ‏ - 5آية الله نائينى. ‏ - 6آية الله سيد ابوالحسن اصفهانى. ‏ - 7آية الله سيد محمد حجت كوهكمرى ،كه اصول كلى رجال را از ايشان فرا گرفتهاند. - 8آية الله حاج ميرزا على ايروانى مؤلف حاشيه بر مكاسب و كفايه. - 9آقا ميرزا على اصغر ملكى. ‏ ‏ ‏ موضوع :عرفان عملى و عرفان نظرى ( احتماال الفتوحات المكيه ) ،تفسير و احتماال فلسفه. مدت :ده سال. ‏ موضوع :عرفان نظرى ( كتاب تمهيد القواعد ) ،فلسفه ( منظومه سبزوارى ،اسفار ،مشاعر، شفاء ،اثولوجيا ) ،اخالق ابن مسكويه.مدت :شش سال. ‏ موضوع :رياضيات و تحرير اقليدس .مدت :دو سال و اندى. ‏ موضوع :يكدوره اصول فقه و ابوابى از فقه .مدت :كه اصول تقريبا شش سال طول كشيده است و فقه چهار سال. ‏ موضوع :فقه و اصول .مدت :هشت سال در خارج فقه و يكدوره اصول آية الله نائينى. ‏ موضوع :فقه .مدت :چند سال متوالى. شاگردان ‏ - 1استاد شهيد آية الله شيخ مرتضى مطهرى. ‏ - 2شهيد مظلوم آية الله دكتر محمد حسينى بهشتى. ‏ ‏ ‏ - 3آية الله شهيد على قدوسى ،موضوع :فلسفه. - 4آية الله شهيد دكتر محمد جواد باهنر ،موضوع :فلسفه. - 5عالمه حسن حسنزاده آملى ،موضوع :فلسفه ،عرفان ،حديث مدت تلمذ :هفده سال. - 6آية الله حاج شيخ جعفر سبحانى :موضوع :فلسفه. - 7آية الله عبد الله جوادى آملى. ‏ - 8عالمه سيد محمد حسين حسينى تهرانى ( اللهزارى ). ‏ ‏ موضوع :الهيات شفاء و جلسات بسيار اصول فلسه و روش رئاليسم. موضوع :الهيات شفاء و اسفار مدت تلمذ :پنج سال. موضوع :فلسفه ،كالم ،منطق ،عرفان و حديث ( اسفار ،شرح منظومه ، شرح تجريد ،برهان شفاء ،بحار االنوار .) . . . موضوع :فلسفه ،كالم ،عرفان ،تفسير ،اخالق ،هيئت مدت تلمذ :حدودا چهار سال. آثار ‏ تفسير الميزان فى تفسير القرآن تصحيح تفسير القرآن و العقل ‏ فلسفه ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ نهاية الحكمة بداية الحكمة اصول فلسفه و روش رئاليسم حاشيه بر اسفار رساله قوه و فعل مقاله در حركت جوهرى تاريخ حيات و روش فلسفى مالصدرا على عليه السالم و فلسفه الهى منطق ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 1 2 3 4 5 - رسالهاى رسالهاى رسالهاى رسالهاى رسالهاى در در در در در برهان. مغالطه. تحليل. تركيب. اعتباريات. آثار ‏ معارف اسالمى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ قرآن در اسالم رسالهاى درباره حكومت اسالمى شيعه در اسالم كتاب شيعه رسالت تشيع در دنياى امروز رسالة الوالية رسالة التوحيد رسالة األسماء : رسالة األفعال : رسالة الوسائط مقالة فى التوحيد : مقالة فى العلم : بحثى كوتاه درباره علم امام عليه السالم : كتاب بررسيهاى اسالمى : ‏ مجموعهاى از مقاالت و رسائل استاد با اين عناوين مىباشد : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1درسهائى از قرآن - 2مباحث اجتماعى اسالمى - 3مقام و موقعيت زن در اسالم - 4نگاهى به تاريخ شيعه - 5واليت و زعامت در اسالم - 6محمد صلى الله عليه و آله و اسالم - 7درباره وحى - 8اعجاز و معجزه - 9چند بحث فلسفى. كتاب سنن النبى : حاشيه بر كفاية االصول : رساله المحاكمات يا تذييالت : المحاكمات بين المكاتبات االنسان قبل الدنيا : االنسان فى الدنيا : االنسان بعد الدنيا : ابتکارات فلسفی عالمه ‏ منبع :شمس الوحی تبریزی -سیره علمی عالمه طباطبائی ،آیة اهلل جوادی آملی ،نشر اسرار – 1386 ،صفحه 187تا 189و 198تا 202 و 204تا 205 برخی از ابتکارات: ◦ تنها برهان ”ان“ در فلسفه استفاده می شود. ◦ فاعل بالجبر و فاعل بالقصد ‏ عالمه میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند ،فرقی قائل نبودند. ‏ آنچه با قاعده عقلی اثبات می شود چیزی بیش از فرد کلی مجرد از آن ماهیت نیست که تفاوت آن با فرد مادی در نحوه وجود آن است .لذا ارباب انواع و مثل فردی مجرد از ماهیت هستند که حقایق موجودات جهان مادی هستند و اینگونه نیست که این افراد با افراد مادی اتحاد نوعی داشته باشند ◦ اراده جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به ”باید“ نیست. ◦ نقد مثل افالطونی ◦ طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی ◦ وقوع حرکت در حرکت 182  .1برهان لم و ان در فلسفه ‏ ‏ استاد عالمه رحمة الله در این دو نوع از برهان ،تنها برهان «ان» را ،آن هم تنها در موردی که از یکی از متالزمان به متالزم دیگر استدالل شود ،در فلسفه مورد استفاده می دانست: «الیبقی للبحث الفلسفی اال برهان االن الذی یعتمد فیه علی المالزمات العامة ،فیسلک فیه من احد المتالزمین العامین الی اآلخر» (نهایة الحکمه ،ص .)6 علت چنین دیدگاهی آن است که موضوع فلسفه اولی واقعیت خارج است که از تمام اشیا جامع تر و بر همه آنها سایه افکن است و هیچ چیز بیرون از آن نخواهد بود .محمولهای مسائل فلسفی نیز به همین دلیل به تنهایی یا به همراه مقابل خود ،برابر موضوع آن است ،از این رو نمی توان چیزی را خارج از قلمرو اصل واقعیت در نظر گرفت که سبب ثبوت محمول برای چنین موضوع عام و فراگیری باشد ،چون بیرون از واقعیت مطلق ،عدم است ،از این جهت هیچ گونه علیتی برای وجود مطلق و محمول مساوی آن فرض ندارد و راهی برای برهان لم در مسائل فلسفی باز نیست و تنها برهانی که محموالت فلسفی را برای موضوعات آنها ثابت می کند ،برهان ان است .در برهان ان نیز بنابر آنچه گذشت ،مالزمات عامه که براساس آن از یکی از متالزمان به متالزم دیگر پی برده می شود ،راهگشای مسائل فلسفی خواهد بود.  .2فاعل بالجبر و فاعل بالقصد ‏ یکی از ابتکارات استاد عالمه رحمة الله این بود که میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند ،فرقی قائل نبودند. ‏ در توضیح باید گفت که «فاعل بالجبر» به فاعلی گفته می شود که به فعل علم داشته باشد؛ اما نسبت به آن اختیاری نداشته باشد؛ مانند انسان مکره و مجبور که برای انجام کاری که مورد خواست و میل او نیست ،مجبور شود و «فاعل بالقصد» به فاعلی اطالق می شود که افزون بر اینکه به فعل خود علم دارد ،اراده نیز دارد؛ مانند انسانی که افعال اختیاری خود را انجام می دهد. ‏ استاد عالمه رحمة الله معتقد است در فاعل بالجبر ،کاری که اجبار کننده می تواند انجام دهد ،این است که فعل را برای فاعل مکره راجح و متعین کند؛ به این معنا که فاعل تنها با انجام فعل مواجه باشد و چاره ای جز انجام آن نداشته باشد؛ اما این امر باعث نمی شود فاعل در برابر فعل اراده ای نداشته باشد ،زیرا وی با ارزیابی رخداد خارجی و ترجیح جانب سالمت و امنیت خود ،اقدام به انجام کار مورد اجبار می کند ،بنابراین فاعل بالجبر نیز دارای اراده است و نمی توان او را فاقد اراده دانست و فاعل بالجبر در حقیقت یکی از اقسام فاعل بالقصد است و در خارج ،جدای از آن نیست. ‏ سپس استاد عالمه رحمة الله در این عدم اختالف ،استدراکی دارند مبنی بر اینکه بین فاعل مکره و فاعل بالقصد این تفاوت و جود دارد که فاعل مکره برخالف فاعل بالقصد ،در انجام افعال قبیح و حسن ،مستوجب عقاب و ثواب و مدح و ذم نیست؛ اما این اختالف به مبادی اختیاری در فعل و اختالف ماهوی آنها برنمی گردد تا اختالف بین دو فاعل ،حقیقی باشد ،بلکه آنها تنها به لحاظ سنتهای اجتماعی و قوانین جاری و برای حفظ مصالح با هم متفاوت اند به این معنا که کارهای صادر از فاعل بالقصد ،آثاری دارد که بر کارهای صادر از فاعل بالجبر مترتب نیست و این اختالف ،صرفا یک مطلب فقهی و حقوقی یعنی اعتباری است نه تکوینی.  .3ارتباط اراده و علم ‏ استاد رحمة الله حقیقت «اراده» را جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به «باید» نمی دانستند و معتقد بودند نفس انسانی که علت فاعلی افعال صادر شده از انسان است ،تنها یک مبدا علمی است که صدور فعل از آن مبتنی بر این است که آن را کمال ثانی خود بداند ،به این لحاظ می فرمود« :در نفس انسان وصفی که حقیقتا غیر از علم به «باید» باشد ،وجود ندارد .یا الاقل در وجود آن تردید و تامل است» .به ایشان عرض شد :آیا این قول شما همان سخن برخی از معتزلیان است که اراده را به منفعت ارجاع می دهند؟ در پاسخ فرمود« :بین این دو قول ،تفاوت ظریفی وجود دارد :در قول معتزله اراده ،مجرد «تصدیق به نفع» است ،در حالی که در قول مختار ،اراده «جزم به باید» است». ‏ اشکال دیگر این بود که اگر نظر شما به مفاد آیه شریفه (و جحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلما و علوا ) (نمل )14/ضمیمه شود ،می توان نتیجه گرفت که گاه ممکن است یقین موجود باشد؛ اما عمل قلبی ،باور و ایمان به سبب عدم اراده وجود نداشته باشد .در پاسخ فرمودند« :یقین به «باید مطلق» و علم به «باید همه جانبه» هرگز از اقدام به عمل جدا نیست و آنچه بنابر این آیه در فرعون و مانند او و جود دارد ،یقین و علم به « باید نسبی» است ،زیرا در بعضی از قوای نفس و برخی از امیال نفسانی ،علم به «باید» پیدا نمی شود؛ و گرنه در صورت وجود چنین علمی ،در انجام فعل از سوی نفس تخلفی نیست». ‏ استاد عالمه رحمة الله به همین دلیل که در اثبات وصف مستقلی به نام اراده جدا از حقیقت علم ،تامل داشتند ،به رغم اینکه بحث «اراده» را مانند دیگر حکما مطرح کردند ،در خالل طرح مسئله ،آن را به عنوان نقل قول و با تعبیر «علی ما قیل» بیان کردند و در مورد دیگر در ارائه معنای اراده به «تصدیق به وجوب عمل» و مضامین مشابه و شواهد مخصوص اکتفا کردند که همه این تبینها نشان دهنده تامل استاد در حقیقت اراده است تا زمینه های تدبر آیندگان فراهم شود.  .4نقدی بر مثل افالطونی ‏ ‏ ‏ اثبات ارباب انواع و مثل افالطونی که مورد تمایل اشراقیان و مذهب شیخ اشراق و نیز مختار صدرالمتالهین بوده ،از نظر استاد عالمه قدس سره مورد نقد و تامل است ،زیرا وجود عقول مجرد عرضی همانند وجود عقول مجرد طولی با هیچ مبنایی مباینت ندارد و تشکیک را در سلسله عقول عرضی حل کرده اند؛ ولی محل نظر استاد رحمة الله این است که مراد از «ارباب انواع» نزد حکمای الهی که آن را به استناد قاعده امکان اشرف اثبات کرده اند ،این است که یک سلسله کلیات مجرد که به وجود خارجی در عالم عقل موجودند ،از لحاظ ماهیت نوعی همانند فرد موجود مادی ،مندرج تحت ماهیت کلی همان فرد موجود مادی هستند و تفاوت ماهوی با فرد مادی ندارند؛ فقط در نحوه وجود خارجی از یکدیگر امتیاز دارند که یکی فردی مادی و دیگری فردی مجرد است؛ لیکن باید دقت کرد که آیا در جریان قاعده امکان اشر ،اتحاد ماهیت فرد اخس و فرد اشرف شرط است یا نه؛ اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد ،صرف صدق مفهوم کلی بر یک موجود مجرد خارجی ،دلیل بر آن نیست که آن مفهوم ،ماهیت آن فرد مجرد خارجی است. گذشته از این ،اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد ،راهی برای اثبات امکان اشرف وجود ندارد و اگر اتحاد ماهیت شرط باشد ،احراز آن شرط از کجا میسر است؟ زیرا چنان که اشاره شد ،هرگز صدق مفهومی کلی بر مصداقی خارجی ،دلیل بر آن نخواهد بود که آن مفهوم همانند ماهیت آن مصداق خارجی است و همچنین صرف آنکه فرد مجرد خارجی همه کماالت فرد مادی را واجد است ،دلیل بر آن نیست که هر دو از یک ماهیت باشند؛ نظیر علت و معلول که تمام کماالت وجودی معلول را علت به نحو احسن داراست؛ ولی آن علت ،داخل در ماهیت معلول نیست. خالصه آنکه پذیرش موجودهای مجرد عقلی طبق براهین وجود عالم عقل ،کامال سهل است و نیز آن موجودات مجرد ،حقایق موجودات جهان ماده اند و اینکه موجودات جهان ماده نیز رقائق آنها هستند ،مورد قبول و تصریح حضرت استاد است؛ ولی اتحاد نوعی ارباب انواع با افراد مادی ،مورد نظر و نقد معظم له است (ر.ک :نهایة الحکمه ،ص ) 294و در نتیجه ،مثل افالطونی و ارباب انواع با آن خصوصیاتی که از حکمای الهی نقل شده است ،مورد قبول عالمه نیست و صرف آنکه آن موجودات مجرد مسئولیت تدبیر افراد مخصوص را به اذن واجب الوجود داشته و مدبر امر آنهایند ،موجب اتحاد ماهیت مجرد و مادی نخواهد بود.  .5فروع حرکت جوهری ‏ أ .بعد چهارم جسم ب .حدوث زمانی جهان طبیعت ج .طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی د .جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن روح هـ .حرکت عالم به سوی علم حرکت عالم به سوی علم و نیل به معلوم ،برخالف آنچه بین حکما مشهور بود و طبق آن ،صورتهای علمی به سوی عالم منتقل می شود و درجات تجرد را یکی پس از دیگری طی می کند. و .ارجاع محموالت بالضمیمه به خارج محمول ارجاع محموالت بالضمیمه به خارج محمول؛ زیرا در اعراض ذاتی و خواص طبیعی ،ماده قوه همه آنها را داراست و با تحول ذاتی ،آنچه در نهاد مواد هست ،شکوفا می شود و چیزی از خارج ضمیمه آنها نخواهد شد ،بلکه از صمیم و درون آنها برمی خیزد و این تحلیل ،مستلزم برهم زدن بساط مقوالت ده گانه نیست ،بلکه با حفظ آنها قابل پذیرش است. ز .وقوع حرکت در حرکت وقوع حرکت در حرکت؛ زیرا اعراض تابع جوهر و قائم به وجود آن هستند و چون جوهر سیال است ،توابع آن نیز دارای حرکت تبعی (نه عرضی) خواهند بود؛ یعنی اعراض واقعًا به تیع جوهر ،حرکت دارند و چون در خود آن اعراض نیز حرکت یافت می شود ،پس دارای حرکتی دیگر خواهند بود و حرکتی بر حرکت دیگر پدید می آید و قیام حرکت به حرکت ،مانند قیام عرض به عرض ،وقتی به یک جوهر ذاتی برسد ،مانعی ندارد ،زیرا در این حال به حرکتی ختم می شود که خود ،عین متحرک است و نیز قیام حرکت به حرکت ،گرچه موجب پیچیدگی و کندی است؛ ولی هرگز مایه سکون نخواهد بود؛ اما صدرالمتألهین رحمةالله آن را محذور وقوع در حرکت می دانست و دیدگاه عالمه رحمةالله این بود که هرگز مسئله حرکت جوهری ،جدای از قبول حرکت در حرکت نیست و حکیم متأله ،مالصدرا که پایه گذار حرکت جوهری بود ،فرصت تحلیل همه فروع آن را نیافت( .الحکمة المتعالیه ،ج ،3ص)78 ح .تالزم تغییر با حرکت هیچ گونه تغیری بدون حرکت نیست ،بلکه هرگونه تحولی رهین حرکت است ،بنابراین تا تغیر تدریجی نباشد ،تغیر دفعی محقق نمی شود (نهایة الحکمه ،ص ، )202چنان که همه حرکتهای حقیقی ،تکاملی است و هرگز حرکت ذاتی و حقیقی ،از کمال به سوی نقص نخواهد بود ،هرچند حرکت عرضی از کمال به ضعف یافت می شود. ط .جهان ماده؛ یک واحد حقیقی سیال جهان ماده یک واحد حقیقی سیال است که به سمت ثبات و تجرد حرکت می کند( .الحکمة المتعالیه ،ج ،3ص182 ،62 «حاشیه کتاب») ی .تبیین و توجیه ارتباط امر متغیر با ثابت  .6تأمل در مقوله «أین» ‏ استاد عالمه رحمةالله اثبات مقوله مستقلی به نام «أین» را دشوار می دانستند و آن را به مقوله «وضع» ارجاع می دادند .بنابر دیدگاه ایشان ،شمار مقوالت کم می شود ،اما اصل این تقلیل ،مشکلی ایجاد نمی کند ،چون حصر مقوالت در ده ،عقلی نیست و احتمال کاهش یا افزایش آنها وجود دارد. البته ایشان در بحث مقوالت در کتاب نهایة الحکمة نظر نهایی خودشان را مطرح نکرده اند و مانند دیگر حکیمان سخن گفته اند؛ ولی در تشریح وقوع حرکت در مقوالت فرموده اند« :مقوله ای مستقل بالذات به نام «أین» ،محل شک است( ».نهایة الحکمه، ص)206  .7نظریه استخدام ‏ از آرای مهم عالمه رحمةالله در حوزه انسان شناسی ،نظریه استخدام است .فتوای حضرت استاد درباره این نظریه به گونه ای منسجم ارائه نشده ،اما با دقت در بحثهای مختلف تفسیر قیم المیزان ،به ویژه آنچه درباره نیاز انسان به وحی و نبوت بیان شده است و با در نظر گرفتن مبانی فلسفی ایشان در براهین محکم «حکمت متعالیه» از قبیل «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» بودن روح آدمی ،می توان به تبیینی دست یافت که معنای «طاغی بالطبع و مدنی بالفطره» بودن انسان را تأمین می کند .براساس همین مبنای استوار است که آدمی به رغم تعدد مراتب و قوای جسمانی و روحانی خود ،حقیقت واحدی را شکل می دهد که از کارگاه خاک سر برکشیده و تا بارگاه قدس الهی بال و پر می گشاید. ویژگی‌های مکتب فلسفی عالمه محمد علی اردستانی و قاسمعلی کوچنانی ،ابداعات فلسفی عالمه طباطبایی ،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی، ،1388ص42 ‏ واقع گرایی در شناخت ‏ ‏ ‏ تفکیک حقایق از اعتباریات ‏ ‏ ‏ ‏ کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم نفی سوفسطائیگری و ایده ئالیستی نقد بر قسیم بودن فاعل بالقصد و فاعل بالجبر تفکیک بین وجوب عام اعتباری و وجوب حقیقی کاربرد چشمگیر منطق در مباحث فلسفی و تکیه بر یقینیات تنظیم ریاضی فلسفه ‏ ‏ ‏ رعایت تقدم و تاخر مقدمات و نتایج بحث رعایت تقدم مسائل اصولی و مبنایی و تاخر مطالب فرعی و جزئی جعل را از فروعات علیت می دانند نه مستقل نقش عالمه طباطبایی در احیای فلسفه و گسترش آن ‏ نگارش کتاب های آموزشی ◦ ◦ بدایه الحکمه نهایه الحکمه اهمیت دادن به دروس فلسفی در حوزه درس خود دفاع از تفکر فلسفی در اسالم اشاره به مباحث فلسفی در تفسیر قرآن معرفی فلسفه اسالمی و تفکر عرفانی (شیعی) به دنیای غرب با مکاتبات خود با هانری کربن ()1979-1903 ‏ مولفات هانری کربن ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 191 تاریخ فلسفه اسالمی تصحیح المشاعر مال صدرا فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان ارض ملکوت انسان نورانی در تصوف ایرانی ابن سینا و تمثیل عرفانی کتاب شیعه و نقش آن در شناساندن شیعه عنوان ◦ شیعه در اسالم این کتاب به بررسی شیعه از آغاز شکل گیری در صدر اسالم تا حیات ائمه می پردازد. به ابعاد مختلف حیات فکری و فرهنگی شیعه و نقش ائمه و علمای شیعه در حیات فکری و فرهنگی اسالم به طور کلی می پردازد. این کتاب توسط آقای دکتر سید حسین نصر در دانشگاه های آمریکا تدریس شده و تقریرات در س ایشان گردآوری شده و به عنوان کتاب انگلیسی Shi`h (شیعه) چاپ گردید. این کتاب با استقبال گسترده ای روبرو گردیده است. اکنون این کتاب به عنوان یکی از متون تخصصی الهیات در دانشگاه ها ی ایران تدریس می گردد. 192 تفسیر المیزان ‏ ‏ ‏ ‏ 193 المیزان فی تفسیر القرآن بزرگترین تفسیر شیعی پس از تفسیر تبیان شیخ طوسی (م 460ق) و مجمع البیان طبرسی 20جلد (عربی) ویژگی ها ◦ ◦ تفسیر قرآن به قرآن جامع گرایی ◦ ◦ ◦ پرداختن به مباحث علمی وفلسفی و کالمی توجه به شبهات و اشکاالت مخالفان و نقد و بررسی آنها شناسایی آیات کلیدی و ریشه ای قرآن ◦ اعتناء تام به اخبار و احادیث از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) ‏ حکومت ،آزادی ،عدالت اجتماعی ،نظم اجتماعی ،مشکالت امت اسالمی ،علل عقب ماندگی مسلمانان ،حقوق زن ‏ مرحوم عالمه از آیات کلیدی قرآن کریم به عنوان غرر آیات یاد می فرمود که درخشش چشمگیر آنها نه تنها راهگشای بسیاری از آیات دیگر قرآن بود بلکه پایه محکمی برای حل بسیاری از احادیث خواهد بود. شیوه نگارش و ترتیب مطالب: ◦ -1بیان آیات ‏ ‏ ‏ که در آن به یک یا چند موضوع از این موضوعات هفتگانه می‌پردازد: -1معارف و حقایقی مربوط به اسماء و صفات خداوند -2 .اطالعات مربوط به افعال خداوند -3 مسائل مربوط به کلیات عالم -4دانستنی‌های مربوط به انسان قبل از دنیا -5دانستنی‌های مربوط به انسان در دنیا -6دانستنی‌های مربوط به انسان بعد از دنیا -7معارف مربوط به اخالق انسانی غالبًا مسائل لغوی و ادبی در همین بخش یعنی ابتدای «بیان آیات» مطرح می شود. ◦ -2در مرحله دوم در ذیل هر بخش از تفسیر ،پس از نقل آیات و توضیح لغوی و ادبی و بیان مراد هر ایه با شیوه‌ی «قرآن به قرآن» فصلی تحت عنوان «بحث روایی» به نقل و نقد روایات از منابع خاصه و عامه اختصاص داده‌اند و شأن نزول آیات را غالبًا در همین بخش آورده‌ اند. ◦ -3سپس در مرحلة سوم بحث‌های مناسب کالمی ،فلسفی ،علمی و یا مربوط به علوم قرآنی نظیربحث در باب اعجاز بطور مطلق و بیان وجوه چندگانه‌ی اعجاز قرآن یا جبر و تفویض و یا شفاعت و محکمات و متشابهات در میان می‌آید. 194 مزایا و محاسن المیزان مزایا و محاسن المیزان -1جمع دو شیوه تفسیری ترتیبی و موضوعی -2وحدت موضوعی در هر سوره -3روح کلی حاکم بر قرآن -4شناخت ارتباط آیات قرآن -5جایگاه فطرت پاک در رسیدن به حقایق قرآن. 195 اصول فلسفه و روش رئالیسم ‏ رضا داوری اردکانی ،ما و تاریخ فلسفه اسالمی 399،به بعد ‏ قدری از این شهرت مرهون شاگردش استاد مطهری است که با شرح آن عملی شد. ‏ ادراکات اعتباری ‏ «او ادراکات اعتباری را شرح داد تا بگوید احکام ماتریالیسم تاریخی ،اعتباری است و در علم نظری نمی گنجد و اطالق فلسفه بر آن روا نیست». ‏ در فلسفه اسالمی جایی نداشت و عالمه مطرح کرد. ‏ به زبان فنی نیست و ساده است ‏ از سوابق مطلب هیچ نگفته اند  اعتباریات اخالقی و سیاسی عقلی یا عقالیی است اما ذاتی نیست حسن وقبح