8 تنقیح اخلاقی عرفانی و شرح

صفحه 1:
تنقیهاخلاقی عرفانی و شرح 

صفحه 2:


صفحه 3:
تا اواخر سده چهارم هجری,با آثاری که حکما و عرفای اسلامی نگاشتند. اجزای یک نظام فکری و عملی برای مکتب تصوف و اخلاق عرفانی, مهیا گردید؛ اما این اجزا از نظم و ترتیب روشمندی برخوردار نبود تا بتولند مشتاقان لین اندیشه را از نقطه ابتدا قدم‌به‌قدم‌با خود همراه سازد. در اواخر لین سده؛ با ظهور خواجه عبدالله انصاری؛ عرفان عملی نظم و کمال بی‌سابقه‌ای یافت و منزلگاه‌های سیر عارفان و مراحل تهنیب نفس مرزبندی گردید. از دیگر سوی, غزالی با اين ادعا که مکتب تصوف را از همه فرقدها به حقيقت دين نزدیکتر یافته است به‌شدت به اندیشه‌های فلسفی تاخت و تحت تأثیر کلام اشعری وبا توجه به شريعت و سيره سلف به تبيين مكتب تصوف پرداخت. در آثار فراوان اين دوره * ‎١0‏ سالهء غير از گسترش عناوین و مباحث رشد چندانی ملاحظه نمی‌شود. در اين درس دوره تنقيح اركان اخلاق عرفانی با آثار خواجه عبدالام انصاری و غزللی را تشریح کرده. سپس آثار دوره بعد را که شرح و تکرار آثار پیشین است معرفی خواهیم نمود. بدین‌سان دانشسجو خواهد توانست بااهمیت خواجه عبداله انصاری و غزالی در تبیین مراحل سلوک آشنا گردد. 

صفحه 4:
دوره چهارم: دوره تنقیح و تکمیل لین دوره در طى ربع قرن که برزخ میان سده پنجم و ششم بود. یعنی سال 4۸۰ تا ۵۵۰ رخ داد. مباحث سیر و سلوک و دانش عرفان عملی در این دوره؛ به دست دو تن از برجسته‌ترین چهره‌های متعلق به طبقه چهارم عرفاء یعنی خواجه عبدالله انصاری و لبو حامد غزالی؛ به اوج نظم و اتقان خود )1 Po ee wor edd عرقاى سايق از مراحل ‎Bie)‏ ‎eee cae eee‏ خواجه فزون آثار عرفلنی دیگری نیز از خ ‎a‏ 500 معروف کشف‌الاسرار و عده الابرار که شاگرد وی» میبدی: عبدالله ‎ae en ae epee came pen mie se hs pene an‏ تصوف به شمار می‌رود و آثاری چون الهی‌نامه وی در مناجات نگاری الهام‌بخش آیندگان شده 

صفحه 5:
0 ey eee Be rom No al heed Reseed eal SN ale Nat eee a US ot ace oa cad ‏همچون مشرب متکلمان و فلاسفه و فقها در دستیابی به معرفت ناب دینی و نیل به سعادت‎ Pee Reet ered See aT net Renna ode yee) ۱ eer Sao oer Se Le ES yea Frey mars eee r Cay ‏آخرين اثرش كه در اواخر عمربه تأليف لمن همت گماشت, يعنى منهاج العابدين كاملا به روش‎ 00 ‏اا ا‎ See Ye ‏می‌برد که هر یک مشتمل بر چند «منزل» است. کسانی مانند لبو عبدالجبار ساوی این کتاب را‎ 1 1۱ Nee rer na ear cower etre ieee ‏ساير تصنيفات اخلاقى غزللى - ازجمله مشهورترين أنهاء احياء العلوم - را يس از اين در زمره‎ ‏تلفیقی مورد بررسی قرار خواهیم داد لبته شایان ذکر است که غزللی بخش‎ ۱ ‏جهارم احياء‎ 00 ‏اا ا اا‎ on La face) 

صفحه 6:
۱۳ مطرح الساضة بردني ین دوره از سده ششم آغاز و تا اندکی بیش از نیمه سده هفتم امتداد می‌ابد؛ به بیان دقیق‌تر از مرگ غزللی در ۵۰۵ تا اندکی پس از مرگ محی‌الدین بن عربی (متوفای ۳۸ هجری) را امل می‌شود. ویژگی‌های کمابیش عمومی آثار اين دوره عبارتند از: در بيشتر مصنفات عرفانى اين دوره؛ به طيفى از ‎cate‏ ‏پرداخته شده که بخش کمتری از آنها را اخلاقیات عرفانی تشکیل می‌دهد. 

صفحه 7:


صفحه 8:
اوصاف الاشراف آخرین تصنیف متعلق به دوره پنجم است که در بیان چیستی و ترتیب منازل ‎an eae eo‏ 7 ‎Fe‏ ا بازمی گردلند: ۱. زاد و توشه سلوک ۲ مولنع سلوک و عوامل برطرف کنندهآنها ۳. خود حرکت و مسافت مبدأً نا مقصد . احوال سالك در طول مسير 5. احوللى كه يس از اتمام سلوك براى اهل ۱ ‎Boar‏ و که بدین ترتیب مجموعً بر ۳۱ مقام بللغ می‌گردد. شایان ذکر است که استنادات قرلنی خواجه ‎ee rE ge)‏ ا 1۱ ‎Ee i aN dela Rea N ed De De cee Ca)‏ ‎Piper ert ores Sen rey fe scion Bee Cpe or Need‏ ‎a Ye Ue ea ogres Pee ernie ear eye‏ 1 تلاش‌های فراوان مفسران آن برطرف نشده است. ‎ 

صفحه 9:
تپ« اساسا اك دوره پنجم: دوره شرح و تکرار هر این دوزه و از سنوی طبقه شش عرفا بچهار مچبوعه شعر حکمی - عرفانی بزجسته و ماندگار سروده لسد که هرچند در شمار اخلاق نگاری عرفانی نیستند؛ ولى بر اين رويكرد تأثیر اساسی بر جای نهادند. اين چهار اثر عبارتند ازن در ميان اين جهار اثرء مورد سوم به زبان عربى و سه مورد ديكر به زبان فارسی سروده شده‌اند. 

صفحه 10:
۱. خواجه عبدالئه در منازل السائرین به تبیین مراحل تهنیب نفس و تعداد و ترتیب دقیق و فنی توقفگاه‌های آن پرداخته است. ۲ خزللی تابر مشتا ربا چون , کلام: فلنتقه: فقه را هر ابید ععزفت ناب دیلی تاموفق می‌داند. او سعی نمود شریعت و طریقت را بر یکدیگر منطبق کند. ۳. نثر ادبی و عارفانه خواجه در آثاری چون الهی نامه. جزو آثار بی نظیر تاریخ تصوف است. >. از سده شم ا نیمه سده هفتم, فقط در عنامین فرعی و عناوین مباحث و نحوه تحریر مطالب و بیان مقصود؛ تحول دیده می‌شود. ۵ در آثار دوره پنجم عنصر «عشق» و رویکرد حبی و تاکید بر آن را می‌یابد. ۲. اوصاف الاشراف خواجه نصیر نسبت‌به آثار خواجه عبدالله انصاری, در توتیب مقامات» وضوح و عدم تداخل میان آنها و استنادات قرآنی دقیق‌تر و قابل‌فهم‌تر است. ۷ مجموعه‌های شعر در دوره پنجم» مجموعه‌های شعر از سوی طبقه شم عرفا مثل سنایی و عطار و ابن‌فارض نگاشته شده است. 

تنقیح اخالقی عرفانی و شرح ‏LOGO مقدمه تا اواخر سده چهارم هجری ،با آثاری که حکما و عرفای اسالمی نگاشتند ،اجزای یک نظام فکری و عمل ی برای مکت ب تص وف و اخالق عرفان ی ،مهی ا گردی د؛ ام ا ای ن اجزا از نظ م و ترتیب روشمندی برخوردار نبود تا بتواند مشتاقان این اندیشه را از نقطه ابتدا قدم‌به‌قدم با خود همراه سازد .در اواخر این سده ،با ظهور خواجه عبداهلل انصاری ،عرفان عملی نظم و کمال بی‌سابقه‌ای یافت و منزلگاه‌های سیر عارفان و مراحل تهذیب نفس مرزبندی گردید. از دیگ ر س وی ،غزال ی ،ب ا ای ن ادع ا ک ه مکت ب تص وف را از هم ه فرقه‌ه ا ب ه حقیق ت دی ن نزدیک‌تر یافته است ،به‌شدت به اندیشه‌های فلسفی تاخت و تحت تأثیر کالم اشعری و با توجه به شریعت و سیره سلف به تبیین مکتب تصوف پرداخت. در آثار فراوان ای ن دوره ۱۵ ۰س اله ،غی ر از گس ترش عناوی ن و مباح ث ،رش د چندان ی مالحظ ه نمی‌شود .در ای ن درس دوره تنقی ح ارکان اخالق عرفان ی ب ا آثار خواج ه عبداهلل انصاری و غزالی را تشریح کرده ،سپس آثار دوره بعد را که شرح و تکرار آثار پیشین است معرفی خواهیم نمود .بدین‌سان دانشجو خواهد توانست بااهمیت خواجه عبداهلل انصاری و غزالی در تبیین مراحل سلوک آشنا گردد. دوره چهارم :دوره تنقیح و تکمیل این دوره در طی ربع قرن که برزخ میان سده پنجم و ششم بود ،یعنی سال ۴۸۰تا ۵۵۰ رخ داد .مباح ث س یر و س لوک و دان ش عرفان عمل ی در ای ن دوره ،ب ه دس ت دو ت ن از برجس ته‌ترین چهره‌های متعل ق ب ه طبق ه چهارم عرف ا ،یعن ی خواج ه عبداهلل انص اری و اب و حامد غزالی ،به اوج نظم و اتقان خود رسید. خواجه عبداهلل انصاری خواجه عبداهلل در کتاب خود ،منازل السائرین ،که محوری‌ترین متن آشنايي با مقامات عرفا و منازل سیر الي اهلل است ،به پاالیش و بسط توصیفات عرفاي سابق از مراحل تهذیب نفس و تعداد و چینش دقیق و فني توقفگاه‌های بدایت ،میانه و نهایت سیر عارفان خداجو همت گماشت .خواجه عبداهلل انصاري ،که به «پیر هرات» نیز ملقب است ،افزون بر شاهکار بی‌نظیرش ،منازل السائرین، آثار عرفاني ديگري نیز از خود به‌جای گذارده است ،مانند :صد میدان و علل المقامات و تفسیر معروف کشف‌االسرار و عده االبرار که شاگرد وي ،میبدي ،آن را تحریر و تنظیم کرده است .خواجه عبداهلل بی‌شک در ادبیات عرفاني ،به‌ویژه نثر ادبی عارفانه در زبان فارسي از سرآمدان تاریخ تص وف ب ه شمار می‌رود و آثاري چون الهی‌نام ه وي در مناجات نگاري الهام‌بخش آیندگان شده است. دوره چهارم :دوره تنقیح و تکمیل امام محمد غزالی غزالي کوشید تا با آثار متعدد خود ،این دعوي بزرگ خویش را مدل سازد که تنها راه دستیابی به معارف حقه شریع ت و علوم دیني ،راه تص فیه باطن و همان روش عرفاست و سایر مشرب‌ها همچون مشرب متکلمان و فالس فه و فقها در دستیابی به معرفت ناب دیني و نیل به سعادت موردنظ ر شارع مقدس ناموفق‌اند .وي تالش عظیم ي ب ه کاربس ت ت ا شریع ت و طریقت را بر یکدیگر منطبق سازد .غزالي حدود یازده اثر اخالقي از خود بر جاي نهاده است که در این میان، آخرین اثرش که در اواخر عمر به تألیف آن همت گماشت ،یعني منهاج العابدین کام ً ال به روش عرفاني تنظیم شده است .او در این کتاب از هفت مرحله اساسي در سلوک به‌عنوان «عقبه» نام می‌برد که هر یک مشتمل بر چند «منزل» است .کساني مانند ابو عبدالجبار ساوی این کتاب را بهترین اثر غزالي شمرده‌اند و فناري ،مؤلف کتاب معروف مصباح االنس ،طریقه ارائه شده سلوک در این کتاب را یکي از سبک‌های چهارگانه قابل‌توجه در تفسیر سیر عارفان می‌داند. سایر تصنیفات اخالقي غزالي -ازجمله مشهورترین آنها ،احیاء العلوم -را پس از این در زمره آثار مکتب اخالق تلفیقي مورد بررسي قرار خواهیم داد .البته شایان ذکر است که غزالي بخش چهارم احیاء العلوم و نیز کیمیاي سعادت و جواهرالقرآن را که در «منجیات» بوده و از بخش‌های دیگر مشروح‌تر است ،به سبک و ادبیات عرفاني خالصی نزدیک‌تر ساخته است. دوره پنجم :دوره شرح و تکرار ای ن دوره از س ده شش م آغاز و ت ا اندک ی بی ش از نیم ه س ده هفت م امتداد می‌یاب د؛ ب ه بیان دقیق‌تر از مرگ غزالي در ۵۰۵تا اندکي پس از مرگ محی‌الدین بن عربي (متوفاي 638 هجري) را شامل می‌شود .ویژگی‌های کمابیش عمومي آثار این دوره عبارتند از: 1 2 در تألیفات این دوره مبنا یا اص ول بنیادی ن جدید و بدیعي افزون بر آنچه عرفا در طبقات و ادوار پیشین مطرح س اخته بودند، مشاهده نمی‌شود؛ هرچند در عناوین فرعي و عناوین مباحث و مسائل ،ابتکارات و خالقیت‌هایی را در نحوه تحری ر مطل ب ی ا تقریب مقصود و یا تحلیل محتوا به خرج داده‌اند. در سطح وسیعي از آثار این دوره مشرب و مؤلفان آنها، عنصر «عشق» و رویکرد حبي و تأکید بر آن .راه می‌یابد 3 در بیشتر مصنفات عرفان ي این دوره ،ب ه طیفي از مباحث پرداخته شده ک ه بخش کمتري از آنها اخالقیات را عرفاني تشکیل می‌دهد. 4 اکثر قریب به‌اتفاق آثار این دوره، بیشت ر تح ت تأثی ر آثار دوره سوم هستند تا آثار دوره چهارم و از آن سبک و ادبیات و زاویه دید بیشتر بهره برده‌اند و میراث اندیشه بسط و انتظام یافته و پیچیده شده «پیر هرات» در ترتیب و طبقات منازل و مقامات کمت ر ب ه شکل مؤثری جذب‌شده اس ت .البته درمجموع، این مقطع یک‌صد و پنجاه ساله ،از ادوار پرمحص ول عرفان پژوهي و داراي کارنامه‌ای مقبول به شمار می‌آید. دوره پنجم :دوره شرح و تکرار .۱سوانح العشاق ،تألیف احمد غزالي ،متوفاي ۵۲۰هجري .۲تمهیدات ،تألیف عین القضاه همداني ،متوفاي ۵۲۵یا ۵۳۳هجري . ۳مفتاح النجاه و نیز انیس التائبین ،تألیف احمد جام معروف به ژنده‌پیل ،متوفاي 536هجري .4سراالسرار و نیز الفتح الرباني ،تألیف عبدالقادر گیالني (جیالني) ،متوفاي 560هجري .۵آداب المریدین ،تألیف ابونجیب سهروردي ،متوفاي 563هجري آثار این دوره . 6عبهر العاشقین و نیز رساله القدس و رساله غلطات السالکین ،تألیف روزبهان بقلي معروف به شیخ شطاح ،متوفاي ٦٠٦هجري .۷آداب السلوک و نیز آداب المریدین ،تألیف شیخ نجم الدین کبري ،متوفاي 616هجري .۸عوارف المعارف ،تألیف شهاب الدین عمر سهروردي ،متوفاي 632هجري .۹مرصاد العباد ،تألیف نجم رازي معروف به نجم دایه ،متوفاي 645هجري .۱۰اوصاف االشراف ،تألیف خواجه نصیرالدین ،متوفاي 672هجري دوره پنجم :دوره شرح و تکرار اوصاف االشراف اوصاف االشراف آخرین تصنیف متعلق به دوره پنجم است که در بیان چیستي و ترتیب منازل سلوک و مقامات عارفان ،پیراسته‌ترین و دقیق‌ترین متن این دوره محسوب می‌شود .خواجه نصیر طوسی تعداد مقامات عارفان را تا ۳۱مقام می‌شمارد و آنها را به شش عنصر اصلي در سلوک بازمی‌گرداند .۱ :زاد و توشه سلوک .۲موانع سلوک و عوامل برطرف‌کننده آنها .۳خود حرکت و مسافت مبدا ً تا مقصد .احوال سالک در طول مسیر .۵احوالی که پس از اتمام سلوک براي اهل وصول حاصل می‌شود .نهایت حرکت و نيل به مقصد نهايي. او هر یک از پنج عنصر نخست را مشتمل بر شش مقام و عنصر پایانی را شامل یک مقام می‌داند که بدین ترتیب مجموعاً بر ۳۱مقام بالغ مي‌گردد .شایان ذکر است که استنادات قرآني خواجه نص یر در ای ن رس اله مختص ر فارس ي ،از اس تنادات خواج ه عبداهلل در منازل الس ائرین به‌مراتب دقیق‌تر است .همچنین منطق ترتیب مقامات ،وضوح یکایک و عدم تداخل میان آنها از اثر پیر هرات قابل‌فهم‌تر و بی‌تکلف‌تر است؛ تکلف آمیز بودن تمایز برخی از مقامات یک‌صد گانه منازل السائرین ،نقطه ضعفي در این اثر ممتاز عرفاني به شمار می‌رود که حتي در دوره ششم هم با تالش‌های فراوان مفسران آن برطرف نشده است. دوره پنجم :دوره شرح و تکرار در این دوره و از سوي طبقه ششم عرفا ،چهار مجموعه شعر حکمي -عرفاني برجسته و ماندگار سروده شد که هرچند در شمار اخالق نگاري عرفاني نیستند ،ولي بر این رویکرد تأثیر اساسي بر جاي نهادند .این چهار اثر عبارتند از: 1 حدیقه‌الحقیقه ،سروده سنایی غزنوي، متوفای نیمه نخست سده 6هجری 2 منطق‌الطیر ،سروده فریدالدین عطار نیشابوري، متوفاي بین 626تا 628هجري 3 الدیوان ،سروده ابن فارض مصري، متوفایي 632هجري 4 مثنوي معنوي ،سروده جالل‌الدین محمد بلخي، معروف به مولوي و مالي روم ،متوفاي 672هجري در میان این چهار اثر ،مورد سوم به زبان عربي و سه مورد دیگر به زبان فارسي سروده شده‌اند. چکیده .1خواجه عبداهلل در منازل السائرین به تبیین مراحل تهذیب نفس و تعداد و ترتیب دقیق و فنی توقفگاه‌های آن پرداخته است. .۲غزالی سایر مشارب چون کالم ،فلسفه ،فقه را در دستیابی به معرفت ناب دینی ناموفق می‌داند. او سعی نمود شریعت و طریقت را بر یکدیگر منطبق کند. .۳نثر ادبی و عارفانه خواجه در آثاری چون الهی نامه ،جزو آثار بی نظیر تاریخ تصوف است. .4از سده ششم تا نیمه سده هفتم ،فقط در عناوین فرعی و عناوین مباحث و نحوه تحریر مطالب و بیان مقصود ،تحول دیده می‌شود. .5در آثار دوره پنجم ،عنصر «عشق» و رویکرد حبی و تاکید بر آن راه می‌یابد. .۶اوصاف االشراف خواجه نصیر نسبت به آثار خواجه عبداهلل انصاری ،در ترتیب مقامات ،وضوح و عدم تداخل میان آنها و استنادات قرآنی دقیق‌تر و قابل‌فهم‌تر است. .7مجموعه‌های شعر در دوره پنجم ،مجموعه‌های شعر از سوی طبقه ششم عرفا مثل سنایی و عطار و ابن‌فارض نگاشته شده است.